Գարշահոտ Եվրոպան կամ զուգարանների պատմության ստեղծման փորձ
ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆՄիջնադայան Եվրոպայի մասին մենք գիտենք Վալտեր Սկոտի, Սերվանտեսի, Հյուգոյի և հայր ու որդի Դյումաների ստեղծագործություններից կամ այն կինոնկարներից, որ նկարահանվել են այդ գրողների վեպերի մոտիվներով: Պճնազարդ, նրբազգաց տիկնայք, էլեգանտ, կոկիկ հագնված կեղծամավոր կոմսերն ու դուքսերը, մաքուր փողոցներն ու ծազկազարդ զբոսավայրերը, որ հայտնվում են էկրանին՝ շատ հեռու են միջնադարյան եվրոպական խոշոր քաղաքների՝ Փարիզի, Լոնդոնի, Բեռլինի, Մադրիդի իրական պատկերից: Իրականությունը, որ մեզ համար պահպանել է այդ երկրների պատմությունը գորշ է ու գարշահոտ: Ահա ինչպես է նկարագրվում եվրոպական քաղաքը. Ուշադրություն, կեղտաջրեր են թափվում: Միջնադարը շատ «բուրավետ» էր: Գյուղացիները շարունակում էին օգտվել փողոցային զուգարաններից, իսկ պարիսպներով շրջապատված քաղաքներում զուգարանները գտնվում էին պարսպի պատերի մեջ և մարդկային կենսագործունեության աղտեղությունները հոսում էին պարսպից դուրս: Պատկերացրեք այն հոտը, որ կար քաղաքի շրջակայքում: Չնայած ճարտարագիտական մտքի զարգացմանը, որի արդյունքում ստեղծվեցին թեք ջրհորդաններ, քաղաքներից դեռևս վատ հոտեր էին գալիս: Հատկապես աչքի էր ընկնում Փարիզը: Այստեղ 1270 թվականին օրենք ընդունվեց, որով «փարիզցիներին արգելվում էր կեղտաջրերը, մեզն ու կեղտը տների բարձր հարկերից թափել փողոց, որպեսզի չկեղտոտեն փողոցով անցնող մարդկանց»: Չենթարկվողները պետք է տուգանք վճարեին: Սակայն այս օրենքը, երևի թե, այնքան էլ չէր գործում, քանի որ հարյուր տարի անց Փարիզում ընդունվում է նոր օրենք, որն, այնուամենայնիվ, թույլատրում է լուսամուտներից կեղտ թափել փողոց, միայն թե երեք անգամ «Զգուշացեք, թափում եմ» գոռալուց հետո: Փողոցով անցնողներին փրկում էին միայն կեղծամները, եթե դա կարելի է փրկություն համարել: Իրար վրա կեղտ էին թափում ոչ միայն հասարակ փարիզցիները, այլև ֆրանսիական ավագանու շատ ներկայացուցիչներ: 1362 թվականին Թոմաս Դյուբյուսոն անունով մի մարդ հանձնարարություն ստացավ Լուվրի այգում և միջանցքներում վառ կարմիր խաչեր նկարել, որպեսզի այդ տեղերում չմիզեին կամ կեղտոտեին: Խաչի մոտ դա անելը սրբապղծություն էր համարվում: Գահասրահ տանող միջանցքով մարդիկ անցնում էին քթները բռնած՝ ամենուրեք գարշահոտություն էր: 1670 թվականին մեկը, որ ցանկանում էր հասարակական զուգարաններ կառուցել, գրում էր.
«Լուվրում և նրա շրջակայքում, պալատական պուրակներում և պալատի ներսում, նույնիսկ դռների հետևում մարդկային արտաթորանքի հազարավոր կույտեր կային, որ թողել էին պալատի բնակիչներն ու հյուրերը»: Լուվրի բարձրաստիճան բնակիչները պարբերաբար հեռանում էին այնտեղից, որպեսզի ծառաները լվան – մաքրեն և օդափոխեն պալատը:
Ապագան առանց գարշահոտության
Լեոնարդո դա Վինչին այնքան էր վախեցած փարիզյան գարշահոտությունից, որ Ֆրանսուա Առաջին թագավորի համար ջրալվացմամբ զուգարան գծագրեց: Նրա պլանների մեջ կային նաև կոյուղագծեր և օդափոխության համակարգեր, սակայն … Ինչպես ուղղաթիռի և սուզանավի դեպքում, Լեոնարդոն զուգարանի գյուտով էլ շտապեց մի քանի հարյուր տարի: Նրա ժամանակ չստեղծվեցին հասարակական զուգարաններ: Սակայն այս ժամանակներում իշխող ավագանու շրջանում հարգի էին փոքր, հարմարավետ զուգարանակոնքերը: Դրանք աթոռակներ էին, որոնք վերևից անցք ունեին և որի մեջ անոթ էր տեղադրվում: Կահույքագործների երևակայությունը այստեղ զարգանալու պարարտ հող գտավ: Հայտնվեցին բազմապիսի զուգարան-աթոռակներ բազկաթոռի, գրասեղանի և նույնիսկ պահարանի տեսքով` զարդարված հարուստ ու գեղեցիկ փորագիր նկարներով, թանկարժեք ոսկեթել գործվածքով և ճոխության ու զեխության այլ պարագաներով:
Այն ժամանակներում զուգարանային ծիսակարգը, իրոք, բարձր իշխանության խորհուրդ ուներ: Ֆրանսուա արքան (1515 – 1547 թթ.) առաջինն էր, որ այդ աթոռակների վրա նստած թագավորական ընդունելություն կազմակերպեց: Նման ընդունելություններ էր կազմակերպում նաև նրա մայրը` Եկատերինա Մեդիչին և երբ մահացավ նրա ամուսինը, նա, որպես սգո նշան, իր աթոռակի կարմիր թավիշը փոխարինեց սևով: Հետևելով նորաձևությանը, ֆրանսիական ազնվականությունը կենցաղ մտցրեց «գահական ընդունելությունները», երբ մարդիկ զրուցում, թեյում կամ ուտում էին գիշերանոթների (горшок) վրա նստած: Պատկերացրեք քիմքին անհարիր ինչ հոտեր կային այդ սրահներում: Վերջապես 1775 թվականին Ալեքսանդր Կամինգս անունով մի բրիտանացի գլխի ընկավ զուգարանակոնքից դուրս եկող խողովակը ծռել V ձևով, որպեսզի այդտեղ մի քիչ ջուր մնա և թույլ չտա հոտի տարածումը: Կամինգսի առաջ մարդկությունը գլուխ պիտի խոնարհի լվացվող զուգարանի գյուտի համար: Կոյուղի չունեցող միջնադարյան եվրոպական քաղաքները ունեին քաղաքը շրջապատող քարակոփ պարիսպների շղթա, որոնց առաջ թշնամուց պատերը պաշտպանելու համար խոր ջրափոսեր էին փորված: Հենց դրանք էլ կոյուղու դեր էին կատարում: Պարիսպներից քաղաքի ողջ կեղտը թափում էին այդ փոսերը: Փարիզում մարդկային արտաթորանքի բլուրներ էին առաջացել քաղաքային պարիսպների մոտ: Սկզբում պարիսպները բարձրացրին, սակայն աճող կեղտակույտերը հասան նոր բարձունքների: Վտանգ կար, որ թշնամին քաղաք կարող էր ներխուժել կեղտաբլուրների վրայով: Բարվոք չէր վիճակը նաև քաղաքի ներսում: Անձրևոտ եղանակին կեղտի գետեր էին հոսում փողոցներում: Քիչ չեն դեպքերը, երբ մարդիկ են զոհվել կեղտաջրերի հորձանուտներում: «Աղտոտ հեղեղները հոսում էին Գրևյան հրապարակից մինչև Սեն-Միշել կամուրջը, անցնելով տասնյակ կախաղանների տակով, որոնք երբեք դատարկ չէին լինում: Կախաղանները փարիզյան մռայլ համայնապատկերի բաղկացուցիչն էին»,- նշում է ժամանակակիցը:
Անցորդներն իրենց բնական կարիքները հոգում էին որտեղ պատահի և երբ պատահի: Սպասուհիներն ու աղախինները ձևականորեն գոռալով «Զգուշացեք թափում եմ», գիշերանոթների ողջ պարունակությունը թափում էին փողոց: Տների մեծամասնությունում ոչ միայն պետքարանի հարմարություններ չկային, այլ նույնիսկ փոսեր չկային կեղտը թափելու համար: Նույնիսկ թագավորական պալատի ներքին բակերում կեղտակույտեր կային: Պալատականները նույնպես առանձնապես մաքրասիրությամբ չէին փայլում: Երբեմն Փարիզը փորձում էին մաքրել: Առաջին այդպիսի «կոմունիստական շաբաթօրյակ» կազմակերպվեց 1666 թվականին և այս իրադարձությունը այնպիսի տպավորություն թողեց ժամանակակիցների վրա, որ դրա առթիվ մեդալ հատեցին: «Շանյան սիֆիլիսն ու փարիզյան կեղտը կանհետանան փարիզցիների հետ միասին»,- ասվում էր ֆրանսիական հին ասացվածքում:
Կարդինալ Ալֆոնս դյու Պլես Ռեշելեն, որ չէր վախենում նույնիսկ ժանտախտով հիվանդներին բուժելուց, խուսափում էր Փարիզ գնալուց, նույնիսկ, երբ դրա խիստ անհրաժեշտությունը կար: Օրինակ` քննարկվում էին դավանաբանական հարցեր: Նա ուղղակի խեղդվում էր մայրաքաղաքի գաղջ օդից: Միայն ХІХ դարում Ֆրանսիայում առաջխաղացում նկատվեց «զուգարանային» գործում, երբ Փարիզի փողոցների մայթերում հայտնվեցին կարճ դռներով փայտյա խցիկներ, որտեղից մշտապես երևում էին ինչ-որ մեկի ոտքերը: Բայց դեռևս ХІХ դարի վերջերին Փարիզի Լատինական թաղամասում կեղտաջրերը բաց էին թողնում փողոցներով: Այդ փողոցներում մինչև հիմա էլ պահպանվել են այն փոսորակները, որտեղ թրջվում էին ֆրանսուհիների երկար շրջազգեստների փեշերը:
Շարունակելի...
Հայկազ Մարգարյան, Armenia24.info