Ցեղասպանության իրական տերերը. Եկեղեցի
ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆԻսրայելի վարչապետներից մեկը, խոսելով պատմության մասին, արել է մոտավորապես այսպիսի դիտարկում, որ պատմությունն ստեղծված չէ այն բանի համար, որ մենք մնանք անցյալում: Այն պետք է ծառայի գործիք` սխալները դիտարկելու և առաջ շարժվելու համար:
Անկախացումից հետո էլ, արդեն 26 տարի մենք չենք կարողանում հաղթահարել զոհի բարդույթը: Պատմական կտրվածքով 100 տարին կարծես թե բավական պետք է լիներ անցյալի այդ դրվագը վերախմբագրելու և առաջ շարժվելու համար: Սակայն, մենք վարվում ենք բացարձակ հակառակ տրամաբանությամբ: Անընդհատ խորանում ենք զոհի բարդույթի մեջ` սկսած միջին վիճակագրական հանդեսների մեխը հանդիսացող «իմ ծամթել տամ լողվորչուն»-ից, վերջացրած դասագրքերում տեղ գտած ողբով: Մենք մեր ողբերգության համար մեղադրում ենք բացառապես բոլորին` թուրքերին, ամենավատ պիտակները դնելով, քրդերին, չերքեզներին, ֆրանսիացիներին, գերմանացիներին, անգլիացիներին, ում ասես, բացի մեզնից: Մենք այդ խնդրին այլ լույսի տակ նայելու քաջություն չունեցանք, մեր սխալները տեսնելու, այդ սխալները արդի իրականության հետ կապելու և առաջ շարժվելու:
Ստորև շարադրված տեքստում կփորձենք հանդես գալ կառուցիկ դիրքերից, առանց ավելորդ որակումների: Ինքնասահամանափակումը կդիտարկվի որպես երևույթներին գնահատական տալու մշակութային մեխ:
Ա աշխարհամարտից առաջ հայկական իրականության երկու մասերը` Արևմտյան և Արևելյան Հայաստանները զուրկ էին պետականությունից: Սակայն փոխարենն ունեին եկեղեցի, ազգային-քաղաքական կուսակցություններ, մտավորականություն և առևտրաարդյունաբերական բավականին զորեղ խավ:
Եկեղեցի
Ըստ որոշ տվյալների, այդ տարիներին ավերվեց շուրջ 2500 եկեղեցի: Այստեղ տրամաբանական հարց է առաջանում: Ինչպե՞ս: Մեզ սովորեցրել են, որ 1555 թվականից հետո, երբ Արևմտյան Հայաստանը վերջնականապես անցավ թուրքերի տիրապետության տակ, այնտեղ միայն բռնություն էր, հալածանք և խոշտանգում: Դրանք հատկապես կրում էին կրոնական բնույթ: Հիմա հարցի շարունակությունը` որտեղի՞ց 2500 եկեղեցի այդ խոշտանգումների պարագայում, եթե դրանք հիմնականում կրոնական էին: Ուրեմն, ինչ-որ մի բան, ինչ-որ մի տեղ այնպես չէ: Հայ եկեղեցու չորս նվիրապետական աթոռներից երեքը (Կ. Պոլսի և Երուսաղեմի պատրիարքությունները, Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսությունը) Օսմանյան կայսրությունում էին և իրականացնում էին արևմտահայության հոգևոր-կրոնական ղեկավարումը: 1914-ից հետո, երբ Թուրքիան մտավ Ա աշխարհամարտ ու սկսվեց զանգվածային տեռորը հայության նկատմամբ, հենց այս կառույցներն էին, որ պետք է կողմնորոշվեին: Սակայն տեղի ունեցավ ճիշտ հակառակը: Խոսքն այստեղ առաջին հերթին վերաբերվում է Պոլսո Զավեն Ա պատրիարքին ու Սիսի կաթողիկոս Սահակ Բ-ին: Ստեղծված իրավիճակում նրանք ապակողմնորոշեցին արևմտահայությունը` գյուղերը ողողելով «խելոք կեցեքի» հորդորներով, միամտորեն կարծելով, թե դրանով կանխած կլինեն զանգվածային ջարդերը: Սրա լավագույն ապացույցն է Հայոց ազգային պատվիրակության քարտուղար Արշակ Չոպանյանի ̀ 1915թ. հուլիսի 24-ին Ֆրանսիայի ԱԳՆ ուղարկած գրությունը: Դրա հետևյալ տողերը հնչում են որպես մեղադրանք ̀ ուղղված Պոլսո պատրիարքին և Սիսի կաթողիկոսին. «Համընդհանուր բնաջնջման հեռանկարը սարսափի է մատնել հոգևորական ղեկավարներին, որոնք հեռագրով խնդրել են զեյթունցիներին անձնատուր լինել: ….Զեյթունցիները զիջել են, կարծելով, թե ծառայություն են մատուցում իրենց ժողովրդին»:
Արդյունքում առաջացավ խիստ հակադրություն, որի կարևոր վկայությունն է Նազարեթ Չավուշի չորս որդիներից մեկի ̀ Լևոն Նորաշխարհյանի հուշերում եղած հետևյալ հատվածը. «Սահակ կաթողիկոսը խղճի խայթե կտառապեր և ապագա պատասխանատվութենեն խուսափելու համար կուզեր օգնության հասնիլ մեզի, սակայն, իզուր: Մեղքը քավելու համար նպաստն ու մխիթարանքի քանի մը խոսքերը անզոր էին: Զեյթունցի գաղթականը, սակայն, քաջություն ունեցավ մերժելու վեհափառ հայրապետին կողմե գալիք որևէ օգնություն»:
Զեյթունից բացի, հայտնի են շատ այլ դեպքեր (Մուշ, Խնուս, Սեբաստիա և այլն), երբ և´ կենտրոնի, և´ տեղի բարձրաստիճան հոգևորականների մեղքով ժողովրդի ինքնապաշտպանական ջանքերն ամբողջությամբ կամ գրեթե ամբողջությամբ ձախողվել են: Սահակ Բ-ն այս իրավիճակը ներկայացնում է սարսափելի երանգներով, սակայն առնվազն տարօրինակ է նրա վերջին հարցադրումը. «Ի՞նչ պիտի ըլլան վանքերն ու մենաստանները…: Խորհուրդ տվեք, մենակ եմ: Խելք չմնաց գլուխս, արտասուք չմնաց աչքերուս մեջ, զգացում չմնաց սրտիս մեջ»: Կորցնել 1.5 միլիոն մարդ ու մտածել անշունչ կառույցների մասի՞ն: Ճակատագրի հեգնանք է թերևս: Եկեղեցուն վերաբերվող այլ փաստեր ու հուշեր չենք ներկայացնի, ընթերցողի համբերությունը չչարաշահելու համար:
Ի մի բերելով Հայոց մեծ եղեռնի ընթացքում Հայ եկեղեցու ունեցած դերակատարությունը ̀ հանգում ենք հետևյալ եզրակացությանը: Ի վիճակի չլինելով տեսնելու և ըմբռնելու մոտեցող աղետի մասշտաբները ̀ Հայ եկեղեցին իր ամբողջության մեջ չկարողացավ ճիշտ կողմնորոշել արևմտահայությանը` խուսափելու համար ցեղասպանությունից կամ գոնե մեղմելու նրա կործանարար հետևանքները:
Վերջ առաջին մասի
Վահրամ Թոքմաջյան, armenia24.info