Ցեղասպանության իրական տերերը. Կուսակցություններ
ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆՑեղասպանության իրական տերերը. Կուսակցություններ Հայ եկեղեցու կողքին պատասխանատվության իրենց բաժինն ունեն նաև հայկական քաղաքական կուսակցությունները, իսկ ավելի որոշակի` ՀՅԴ-ն և ՍԴՀԿ-ն: Երրորդ` Ռամկավար կուսակցությունը, որ տարիքային առումով ամենաավագն էր, համահայկական ընդգրկում չուներ և հետևաբար վճռական կամ նկատելի ազդեցություն չէր կարող ունենալ իրադարձությունների վրա: Ճիշտ է, ՀՅԴ-ն մասամբ գլխատված էր, բայց այս պարագան դյուզն-ինչ չի նվազեցնում այս կուսակցության մեղքի բաժինը: Պատճառները պետք է փնտրել առավել խորքում` 1908-ի երիտթուրքական հեղաշրջման մեջ, երբ հայ քաղաքական վերնախավը նպաստեց այն ուժին, որն հետո կարդալու էր իր դամբանականը: Այս առիթով գեներալ Լիման ֆոն Սանդերսի թարգմանիչ և համհարզ Հայնրիխ Ֆիրբյուխերը գրում է էր («Հայաստան. 1915» աշխատություն)._«Երբ այսօր հետադարձ հայացք ես ձգում և վերլուծում այն դեպքերը, ապա հայ գործիչները թվում են այն մարդկանց հանդեպ տածած նվիրվածության և հավատի զոհեր, ովքեր շուտով ցույց տվեցին իրենց իսկական դեմքը: Նրանք 1915 թվականին սառնասրտորեն սպանեցին իրենց հայ բարեկամներին, ովքեր 1909 թ. փրկել էին նրանց կյանքը»: Այդ օրերին, Սեբաստացի Մուրադը միացյալ ճակատ ստեղծելու լայն ծրագիր ներկայացրեց ՀՅԴ-ին և ՍԴՀԿ-ին, սակայն երկու քաղաքական ուժերն էլ չարձագանքեցին: Նրանք Պոլսի պատրիարքարանի հետ ձեռք ձեռքի տված համբերության կոչեր էին անում: Նույն էր իրավիճակը Դիարբեքիրում: Ի պատասխան տեղի ուժերի գրության, թե ի՞նչ անել, Կեդրոնական բյուրոն ուղարկում է հետևյալ գրությունը._«Պաշտպանուեցեք ձեր բոլոր հնարքներով, ուժերով: Նախայարձակումներէ, զինարձակումներէ ըզգուշացեք: Մեր վերջին հրահանգին սպասեցէք»: Անմիջապես փաստենք, որ այդ վերջին հրահանգն այդպես էլ չեղավ, իսկ պաշտպանվելու ընտրանքներ տրամադրելն առնվազն տարօրինակ էր: Ի՞նչ է նշանակում, պաշտպանվել, բայց չկրակել: Թերևս միայն այդ տողերի հեղինակները կարող են տալ այս հարցի պատասխանը:
Այդ նույն կարճամտությունը դրսևորվեց նաև Դաշնակցության 8-րդ համագումարում, որը տեղի ունեցավ ջարդերի նախօրեին 1914 թվականի հուլիս-օգոստոս ամսիներին: Մի կողմ թողնելով այն հանգամանքը, թե այդտեղ Դաշնակցությունը քաղաքակն ի՞նչ կողմնորոշման խնդիր էր քննարկում, անդրադառնանք մեկ-երկու փաստի: Ի սկզբանե արդեն պարզ է, որ 1908-ի հեղաշրջումից հետո, երիտթուրքական ղեկավարությունն այլևս չի կիրարկելու եղբայրություն, ազատություն, հավասարություն սկզբունքներից որևէ մեկը: Ջրբաժանն առկա էր, սակայն անգամ այս պարագայում, համագումարի վերջում, փաստացի թշնամական հայտարարված կուսակցությունից հայտնվում են երկու նշանավոր դեմքեր Բեհաէդդին Շաքիր և Նաջի Բեյը և կատարում հարցադրումներ, սկսված պատերազմում Դաշնակցության դիրքորոշման մասին: Այստեղ եղած խոսակցություններն էին, որ հերթական անգամ խաբելու էին հայ քաղաքական վերնախավին և պարարտ հող էին նախապատրաստելու հայկական կոտորածների համար: Ստորև ներկայացնում ենք գաղտնազերծված մի փաստաթուղթ: Խոսքը, 1914 թ. օգոստոսի 17-ին «Իթթիհադի» գլխավոր քարտուղար Միդհատ Շյուքրի բեյի կողմից Բեհաէդդին Շաքիրին ուղարկված ծածկագիր հեռագրի մասին է: Դրանից մի փոքր առաջ ` օգոստոսի 15-ին, այսինքն` «8-րդի» ավարտից անմիջապես հետո, Բ. Շաքիրը «Իթթիհադի» ԿԿ-ին տեղեկացրել էր Դաշնակցության համագումարի մասին և այժմ Պոլսից ստանում էր պատասխան ծածկագիր-հեռագիրը. «Այստեղ, մի քանիսի կողմից տրված տեղեկություններից, ինչպես նաև 1330 (1914) օգոստոսի 15 թվակիր ձեր գրությունից պարզվում է, որ հայերը հավակնություն չունեն մեզ հետ միատեղ ռազմական գործողությունների մասնակցելու: Ուստի, ձեռնարկվող բոլոր միջոցները պետք է գաղտնի պահվեն նրանցից: Պետությունը և կուսակցությունը փափագում է, որ մեր հայ հայրենակիցները մնան անտեղյակ: Այս ուղղությամբ ցանկալի է, որ անհրաժեշտ ջանք գործադրվ նրանց սրտերը հանգիստ պահելու համար»: Ինչ մնում է պատմական այս փաստաթղթին, ապա այն շրջանառության մեջ դրվեց 1919 թ. մայիսին, Կ. Պոլսում ընթացող երիտթուրքերի պարագլուխների դատավարության ժամանակ: Սկիզբը կարդացեք այստեղ։
Սկիզբը կարդացեք այստեղ։
Վահրամ Թոքմաջյան