Մարդը և տիեզերքը` աստղաֆիզիկոսի աչքերով. «Փաստ»
ИНТЕРВЬЮ«Փաստ» օրաթերթը գրում է.
Մեր հյուրն է աստղաֆիզիկոս, ֆիզիկա–մաթեմատիկական գիտությունների դոկտոր, Դուբլինի համալսարանի պրոֆեսոր Ֆելիքս Ահարոնյանը
ՀՀ ԳԱԱ արտասահմանյան անդամ Ֆելիքս Ահարոնյանը Դուբլինի հեռանկարային հետազոտությունների ինստիտուտին կից աստղամասնիկային ֆիզիկայի և աստղաֆիզիկայի կենտրոնի տնօրենն է: Նաև` Գերմանիայի Հայդելբերգ քաղաքի Միջուկային ֆիզիկայի Մաքս–Պլանկ ինստիտուտի բարձրէներգիաների աստղաֆիզիկայի տեսության խմբի ղեկավարը: Միաժամանակ բարձրէներգիաների աստղաֆիզիկայի եվրոպական ասոցացված լաբորատորիայի` Գերմանիան ներկայացնող համատնօրենն է:
1980–ականների վերջին նա մի խումբ ֆիզիկոսների հետ Երևանում ձևավորեց խումբ, որի նպատակն էր դիտակների վրա գրանցել տիեզերական գամմա ճառագայթները: Անկախացման շրջանում, երբ երկիրն ընկղմվեց սոցիալ–տնտեսական դժվարությունների մեջ, նա տեղափոխվեց ու դիտակները տեղադրեց Կանարյան կղզիներում` Լա Պալմայում:
Ապա աշխատանքները շարունակվեցին հաջորդ սերնդի դեդեկտորներով: Գրանցեցին ֆանտաստիկ արդյունքներ: Գիտական աշխարհը շատ շուտ հասկացավ, թե ինչ է տեղի ունեցել: Գնահատականը ևս չուշացավ. երեք տարի անց պարգևատրվեցին Դեկարտ մրցանակով: Սա նույն Նոբելյան մրցանակն է, բայց որը տրվում է կոլեկտիվներին: Ընդ որում՝ Երևանի խումբը, ի թիվս յոթը այլ խմբերի, ևս նշված էր որպես լիարժեք անդամ:
Ֆելիքս Ահարոնյանը միակ հայ գիտնականն է, ով արժանացել է Վիկտոր Համբարձումյանի անվան միջազգային գիտական մրցանակի:
– Պարոն Ահարոնյան, երբևէ մարդը կարո՞ղ է հասնել տիեզերքի ստեղծման գաղտնիքի բացահայտմանը:
– Ժամանակակից կոսմոլոգիայի հիմնական հարցերից մեկն էլ այն է, թե ինչի՞ց է կազմված նյութը: Այն, ինչ տեսնում ենք, իսկական նյութի հինգ տոկոսից էլ պակասն է: Չնայած շատ բարդ է, բայց այնուամենայնիվ այդ հարցն էլ կարելի է պարզել: Բայց, ա՛յ, այն հարցի պատասխանը, թե ինչո՞ւ է ստեղծվել, չեմ հավատում, որ կարելի է մինչև վերջ տալ: Որովհետև, ցինիկ ձևով ասած, Աստված այդքան հիմար չէ, որպեսզի թույլ տա իմանանք, թե ինչո՞ւ է ստեղծել տիեզերքը: Շատ բան կարելի է պարզել, բայց մի սահման գոյություն ունի, որից այն կողմ հնարավոր չէ անցնել:
– Այսինքն` գիտությունը չի կարող կանգ առնել ու ասել` սա է նյութի ամենափոքր մասնիկը, սրանից այն կողմ նյութն այլևս չի փոքրանում:
– Կարելի է գուցե և ասել. դրանք տարրական մասնիկներն են` քվարկներն են: Այսօր կարծում են, թե գիտեն նյութն ինչից է կազմված: Բայց ի՞նչ իմանաս, թե դեռ ինչքան կարելի է խորանալ: Իսկ ինչ վերաբերում է ամբողջ տիեզերքին, այստեղ էլ նույն հարցն է դրվում` որքա՞ն է այն մեծ:
– Հարցն էլ հենց այդ է, որ անսկիզբն ու անվերջը բացահայտման ենթակա չպետք է լինեն:
– Դա առավել փիլիսոփայական հարց է, և իմ կարծիքը կարող է սուբյեկտիվ լինել: Բայց, այնուամենայնիվ, տեխնիկական առումով ահավոր դժվարին են դառնում այդ փորձարկումները: Նաև սարսափելի թանկ են արժենում: Քանզի նյութի` որքան փոքր կառուցվածքն եք ուզում տեսնել, այնքան էներգիան պետք է մեծ լինի: Իսկ էներգիան մեծացնելը շատ դժվարին խնդիր է: Բայց և այնպես այսօր գիտնականները կանգնել են քվարկների գաղափարի վրա. կարծում են, որ ամեն ինչ կազմված է դրանցից: Ըստ երևույթին ավելի ցածր ստրուկտուրում ևս կա: Սակայն դրա տեսությունը գոյություն չունի:
– Գուցե պատճառն այն է, որ մարդկային ուղեղի հնարավորություննե՞րն են սահմանափակ, կամ նա իր ուղեղի շատ փոքր մա՞սն է միայն օգտագործում:
– Ուղեղը շատ հզոր է, բայց սահմանափակ է նրա կուտակելու հնարավորությունը: Ինչպես և այսօր, երբ կոմպյուտերները շատ ավելի ինֆորմացիա են կուտակում: Դրանք, իհարկե, մարդն է ստեղծում, բայց սա այն դեպքն է, երբ քանակը որակի է հանգեցնում: Այնքան են հզորացել, որ շախմատում արդեն հաղթում են ամենալավ գրոսմայստերներին:
– Դուք բարձրէներգիաների մասնագետ եք. կարելի՞ է հակիրճ ասել` ի՞նչ ասել է բարձրէներգիաներ:
– Երբ մասնիկները շարժվում են լույսին մոտ արագությամբ, դրանցից յուրաքանչյուրը պարունակում է ահռելի մեծ էներգիա: Որոնք էլ հենց բարձրէներգիաներն են: Օրինակ աշխարհի ամենամեծ արագացուցչի` Կոլայդերի միջոցով ուզում են մեկ մասնիկի մեջ ստանալ մեկ էռգ էներգիա:
– Ֆիզիկական այդ էներգիաները կարո՞ղ են ինչ–որ մի պահի հատել հոգևորի սահմանը` դառնալ հոգևոր էներգիա:
– Ես այդ մասին չեմ մտածել: Ըստ իս, դրանց մեջ կապ չպետք է, որ լինի: Չնայած այսպիսի փիլիսոփայական հարցերի դեպքում միշտ պետք է զգույշ լինել. երբեք մի ասա երբեք:
– Իսկ ինչպե՞ս եք վերաբերվում տիեզերքի բանական լինելու թեզին:
– Օ, դժվար է ասել: Ես նախկինում շատ բացասաբար էի վերաբերվում: Բայց վերջերս, երբ տեսնում եմ, թե ինչպիսի արագությամբ է ամեն ինչ զարգանում, թե ինչ է կատարվում կոմպյուտերների աշխարհում, երբ կամպյուտերն արդեն կոմյուտեր է ստեղծում, արդեն երկմտում եմ` ո՞վ գիտե, գուցե մարդն էլ մի կոդ է` ինչ–որ տեղից գցված Երկիր մոլորակի վրա, որ ինքնազարգացմամբ առաջ է ընթանում:
– Իսկ հնարավոր չէ՞, որ ժամանակի և տարածության ինչ–որ կետում հոգևոր և ֆիզիկական ընկալումները հատվեն…
– Ես դա չեմ պատկերացնում: Բայց էլի` երբեք մի ասա երբեք: Նույնիսկ գիտության մեջ գոյություն ունի անտրոպոլոգիայի գաղափարը, որ ինչ որ մենք տեսնում ենք, մեր ընկալումների արդյունք են: Ասենք` գուցե շատ տիեզերքներ կան, բայց մենք տեսնում ենք այն տիեզերքը, որը կարող ենք տեսնել: Իհարկե, եթե մեր ինտելեկտը հզոր լիներ, ավելի շատ բան կիմանայինք: Բայց կրկին հանգում ենք նույն հարցին. գուցե մի սահմա՞ն կա, որից անդին իմանալու իրավունք չունենք:
– Իսկ Դուք չե՞ք մտածել այն մասին, թե Էյնշտեյնն ինչո՞ւ հավատաց Աստծո գոյությանը:
– Խոստովանեմ, որ մանրամասնությամբ տեղյակ չեմ Էյնշտեյնի` հավատի հետ կապված խնդիրներին: Սակայն ասեմ, որ Աստծո գաղափարը տարբեր ձևով կարելի է ընկալել: Մարդ կա` նրանում տեսնում է բարոյական սկզբունքների կոմպլեքսը: Կամ տեսնում է` Աստված որպես ռեալ իրականություն: Ես չեմ կարծում, որ Էյնշտեյնը վերջին ընկալումով հավատար: Հնարավոր է մտածեր, թե կա մի գերուժ, որը ստեղծել է տիեզերքը և մեզ թույլ տվել այն հասկանալ իր իսկ կողմից արտոնած սահմաններում: Ըստ իս, բնական գիտությունների մարդկանց համար Աստված կարող է նախ և առաջ լինել ինքը` բնությունը, տիեզերքը: Նաև մտածում եմ` բնական գիտությունների մարդկանց վերաբերյալ եթե ասում են, որ Ատծուն չեն հավատում, նույնն է թե` վերջիններս կարծում են, որ իրենք կարող են ամեն ինչ իմանալ:
– Մեծ ֆիզիկոսները, ըստ իս, նաև մեծ երևակայողներ են. տիեզերքի ռոմանտիկներն են նրանք: Առանց այդ վերացարկման, ներքին աչքերով նայելու կարողության, կարո՞ղ են մխրճվել տիեզերքի բացահայտումների մեջ:
– Անշուշտ, պետք է ունենալ մտածողության առավել լայն կերպ, ընդունված շրջանակներից դուրս գալու կարողություն: Էությամբ նաև ազատ լինել, ոչ սահմանափակ. նույն այդ «երբեք մի ասա երբեք»–ի տրամաբանությամբ: Սակայն անպայման գիտելքներ պետք է լինեն. եթե այդ ամենը հիմնված չէ գիտելիքների վրա, արդեն կարղ են և վտանգավոր, նաև` «անիմաստ» դրսևորումներ ձեռք բերել:
Ըստ իս, իրականում գիտությունն ավելի շուտ արհեստ է. արվեստը հետո է գալու: Արհեստ, երբ ամեն ինչ դու արդեն յուրացրել ես, գիտես գործող հայտնի օրենքները: Եվ ապա բախվում ես նոր մի երևույթի. ուզում ես այն բացատրել: Տվյալ երևույթին նայում ես բոլոր կողմերից, քննում ես հնարավոր ամեն ելք, ու երբ բացատրելու ոչ մի հնարավորություն այլևս չկա, առաջարկում ես քո վարկածը, որը և կարող է դառնալ հայտնագործություն:
– Իսկ ինտուիցիա՞ն ինչ դեր ունի այստեղ:
– Շատ մեծ դեր ունի: Սակայն` կրկին նույնը. ինտուիցիան ևս գալիս է գիտելիքների առկայությունից: Օրինակ՝ քվանտային մեխանիկան ստեղծվել է առաջին հայացքից շատ հասարակ մի բանից. ջրածնի գծերը չէին բացատրվում դասական ֆիզիկայով: Երկար գլուխ կոտրելուց հետո, տեսնելով, որ այլևս ուրիշ տարբերակ չի մնում, Նիլս Բորը հասկացավ, որ դրանք դիսկրետ կաղապարներ են: Սա հեղափոխություն էր. շատերի համար անհասկանալի դեռևս:
Այսինքն` ընթացքն այսպիսին է` գիտելիքների բազա կա, բախվում եք մի նոր երևույթի, ուզում եք այն բացատրել: Եթե բացատրում եք` շատ լավ. նշանակում է հաստատում եք այն, ինչ գիտեիք: Բայց և լինում է, երբ ոչ մի ձևով հնարավոր չի լինում բացատրել: Ա՛յ, այս դեպքում դուք հայտնագործություն եք անում: Իսկ հայտնագործությունից հետո արդեն ստեղծում եք տեսությունը: Եվ այսպես` շարունակ:
– Մարդն այսօր տիեզերքի բացահայտման ի՞նչ չափի է հասել` մոտավորությամբ եթե խոսենք:
– Ահագին բան է արված: Օրինակ, մարդն արդեն գիտի քվարկների մասին, որը շատ լուրջ բան է: Բայց շատ հարցեր էլ կան, որ չի հասկանում ինչն ինչոց է: Օրինակ, ենթադրվում է` պետք է ինչ–որ նոր ձևի մասնիկներ լինեն, որոնք, չգիտես ինչու, դեռ չեն հայտնվում: Կոլայդերի ամբողջ գաղափարն էլ հենց դրան է ուղղված:
Տիեզերքի մասին ևս մարդը շատ–շատ բան է հասկանում: Համարյա այլևս կասկած չկա, որ այն առաջացել է մեծ պայթյունից. պայթել է մեկ` փոքր կետից: Եվ մեծ արագությամբ լայնանում է: Հայտնի է և լայնացման արագությունը: Հայտնի է և առաջին պայթյունի ժամանակ եղած ջերմաստիճանը: Հնարավոր է անգամ հաշվել, թե ներկայումս ինչպիսի ջերմաստիճանի է իջել:
– Իսկ ի՞նչ է պայթել:
– Գուցե և այդ հարցը հանգեցնում է Աստծու գաղափարի՞ն. ֆիզիկայի օրենքներով ոչինչ չէր կարող հենց այնպես պայթել: Ընդունված է ասել` մեկը մատով պետք է մի քիչ ձեռք տար…
– Պարոն Ահարոնյան, երբ անվերջ տիեզերական հարցերի հետ եք ու նաև` տիեզերական հարցերի մեջ, դժվար չէ՞ առօրյա կյանքով ապրելը:
– Ես իմ գործին նայում եմ այնպես, ինչպես կնայեր ցանկացած մարդ իր աշխատանքին: Սա արհեստ է: Ընդ որում, որքան ծանր` նույնքան էլ հետաքրքիր արհեստ, որը հետագայում կարող է խոստանալ նաև ստեղծագործական հնարավորություն: Ինչպես նկարիչն է` ստեղծագործելուց առաջ նախ կտավն է ձգում, ամրացնում նկարակալին: Կամ Միքելանջելոն ի՜նչ դժվարություններով է իր քանդակներն արել, տարիներով է ձգվել աշխատանքը: Մեր դեպքում էլ է նույնը. սկզբից սև գործն է, հետո այդ դժվարությունները փոխհատուցվում են ստեղծագործական հաճույքով:
Միաժամանակ, քանի որ աստղաֆիզիկոսը շատ բան գիտի, կյանքն ավելի հետաքրքիր է դառնում: Իսկ այն գիտնականները, ովքեր արդյունքների են հասնում, բարեբախտություն են ունենում ընթանալ գիտական բացահայտումների հունով, պարզապես վայելք են ապրում: Վստահ եմ` շատ շատերը կնախանձեին նրանց այդ վիճակների համար, երբ ամեն օր հնարավորություն են ունենում ինչ–որ բան տեսնել, երբ կյանքն այլևս տաղտուկ չի դառնում: Եվ կարևոր էլ չէ` այդ գործը դո՞ւ ես անում, թե ոչ. կուլտուրա է, որ հաճույք ստանաս նաև ուրիշների աշխատանքից, նրանց բացահայտումներից: Եվ դա կյանքի շարունակական ընթացք է, դու ամեն օր ես այդ վիճակների մեջ:
Ֆիզիկոսները նաև ազատ են, նաև անկախ են: Նրանք կապված չեն գաղափարական ինչ–ինչ կողմնորոշումներով ու դիրքորոշումներով: Կարող են մտածել` ինչ ուզում են: Մարդիկ անգամ արվեստի ստեղծագործությունների մեջ իրենց տեսակետից` անընդունելի բաներ կտեսնեն: Իսկ գիտության մեջ նման բան գոյություն չունի: Գիտնականն ընդամենը կամ ճիշտ է, կամ` սխալ իր տեսության մեջ. կողմնորոշումներ չկան: Միայն մի վտանգավոր գայթակղություն գոյություն ունի նրանց համար. սկզբից նախ պետք է գիտելիքներ հավաքեն–ամբարեն, որպեսզի չընկնեն հեշտ հայտնագործությունների «գեղեցիկ» խաբկանքի հետևից:
Շարունակությունը` «Փաստ» օրաթերթի այսօրվա համարում: