«Սումգայիթը ցեղասպանության մոդել էր». չլուծված հարցեր՝ 30 տարիների խորքից
ՔԱՂԱՔԱԿԱՆԱդրբեջանական ԽՍՀ-ից փախստականների համագումարի համակարգող Մարիամ Ավագյանը պատասխանել է Past.am-ի հարցերին:
-Տիկին Ավագյան, 30 տարի առաջ՝ 1988 թվականին, Սումգայիթում հայերը ցեղասպանության ենթարկվեցին: Աշխարհի տարբեր երկրներում հայերը բողոքի ակցիաներ են կազմակերպել, նաև հայտարարություններ են հնչում: 30 տարիների ընթացքում աշխարհին լսելի դառնալու, ստեղծված խնդիրները լուծելու համար ի՞նչ արեցինք:
-Սումգայիթը ցեղասպանության մոդել էր, որն Ադրբեջանը հետո շատ կազմակերպված օգտագործեց թե՛ Գանձակում, թե՛ Բաքվում և թե՛ Գարդմանքում: Ադրբեջանի իշխանությունները երեք խոշոր քաղաքներում ցեղասպանություն իրականացրեցին: Այսօր ոչ մի հարց լուծված չէ: Լինելով արտաքին կառավարման, արտաքին վերահսկողության դաշտում՝ մեր իշխանությունները չեն կարողանում կամք ցուցաբերել և ուղիղ խոսել ցեղասպանության մասին: 1990թ. փետրվարի 13-ին ՀԽՍՀ Գերագույն խորհուրդը որոշում ընդունեց՝ Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի և Բաքվի տարածքում կատարվածը որակելով որպես ցեղասպանության շարունակություն: Բայց 3-րդ հանրապետությունը 2-րդ հանրապետության այդ հզոր քայլն այսօր չի օգտագործում:
Չի խոսվում ցեղասպանության մասին: Խոսվում է ջարդերի, տուժածների, մահացածների մասին: Չի խոսվում նաև փախստականների մասին: 660 հազարից ավելի հայ փախստականների իրավունքների մասին իշխանությունները բացառապես քար լռություն են պահպանում: Ի դեպ՝ մենք միշտ խոսում ենք 660 հազար հայերի մասին: Անցած տարվա նոյեմբերին Մութալիբովն իր հարցազրույցում ճշտում է մտցնում մեր թվի մեջ՝ նա փաստում է, որ 1988 թվականի նախօրեին Բաքվում ապրում էին 500 հազար հայեր: Այսինքն՝ ճիշտ կլինի, որ խոսենք ոչ թե 660, այլ 860 հազարից ավելի հայ փախստականների իրավունքներից:
-Ազգային ժողովը պատրաստվում է «Սումգայիթյան ոճրագործությունների 30-րդ տարելիցի մասին» հայտարարություն ընդունել: Չլուծված հարցերի համատեքստում հայտարարությունը որքանո՞վ է բավարարում:
-Թեև ունենք 1990թ. փետրվարի 13-ի Գերագույն խորհրդի որոշման փաստը, բայց այսօր նման «անատամ» փաստաթուղթ է ներկայացվում: Հայտարարության նախագիծը խայտառակություն է: Ասեմ ինչու: Հիմնավորումների մեջ մի քանի անգամ նշվում է ցեղասպանություն բառը, բայց դատապարտման մեջ պարզապես ոճրագործությունների մասին է խոսվում: Իսկ փախստական եզրույթը որևէ ձևով չի օգտագործվում: Ավելին՝ մեր քաղաքական իշխանության ներկայացուցիչներից ոմանք շատ մեծամտորեն ԱԺ-ում հայտարարեցին, որ չի կարելի Ադրբեջանի փաթեթը խառնել Թուրքիայի փաթեթի հետ: Սա ի՞նչ կարճամտություն է: Պարզ չէ, որ այն, ինչ սկսել են 1915 թվականից, նույնը 1988-1992 թ. շարունակեց Թուրքիայի քույր պետություն Ադրբեջանը: Ինչպես կարելի է պրոբլեմն այդքան նեղացնել և հայությանը կրկին դնել հարվածի տակ: Կներեք, բայց իրենք չեն հասկանում, որ այդ «լոպազ» հայտարարություններով վտանգում են հայության գոյությունը տարածաշրջանում: Պատահական չէ, որ այսօր Ալիևը հոխորտում ու ասում է, որ պետք է վերադառնան Երևան և դա իրենց ռազմավարությունն է: Իրենք այդ փաստաթղթով վկայում են, որ երկրի քաղաքական իշխանությունը գտնվում է բացառապես արտաքին կառավարման տակ:
- Ձեր գործընկերները քննարկումներից մեկի ժամանակ հարց բարձրացրեցին՝ նշելով, որ ՀՀ-ն պետք է միջազգային հետախուզում հայտարարի ադրբեջանցի բարձրաստիճան պաշտոնյաների նկատմամբ, որոնք իրենց գործունեությամբ վարել ու վարում են հայատյաց քաղաքականություն: Այդ հնարավորությունը տեսնո՞ւմ եք:
-Ես տեսնում եմ բոլոր հնարավորությունները, եթե, իհարկե, մեր քաղաքական դաշտը փորձի աշխատել: Մեզ մոտ անընդհատ տարատեսակ հարցեր են ծագում, թե ինչու ենք այս դաշտում անընդհատ տանուլ տալիս: Մենք տեսնում ենք անսկզբունքային, հատվածային կամ էլ ընդամենը ռեֆլեքսիվ պատասխաններ Ադրբեջանի որոշակի պահվածքի մասին: Մենք իշխանության ներկայացուցիչների հետ հանդիպումների ժամանակ հայտարարել ենք, որ մշակված ռազմավարություն չկա: Եթե լիներ ռազմավարություն՝ իշխանությունը կիմանար, թե ինչ քայլեր պետք է ձեռնարկել: Ղարաբաղյան կոնֆլիկտի շուրջ ռազմավարություն չեն մշակել և չունեն, դրա համար էլ ԱԺ-ի բարձր ամբիոնից մեկը կարող է կանգնել ու որպես քաղաքական վերնախավ հայտարարել, թե Ադրբեջանի փաթեթը պետք չէ խառնել Թուրքիայի փաթեթի հետ: Նրանք երբեմն հայտարարում են, թե «դրսերում» ամեն ինչ գիտեն, բայց քանի որ խավիար շատ են սիրում, հակահայ գործունեություն են ծավալում: Այդպես չէ, դրսում մեր մասին ոչինչ չգիտեն:
Աննա Բադալյան