Իրատեսակա՞ն է արդյոք Իրան-Հայաստան-Վրաստան-Բուլղարիա էներգետիկ միջանցքի ստեղծումը
ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆԻրանի գազի արտահանման ազգային ընկերության (NIGEC) գլխավոր տնօրեն Ալիռեզա Քամելին օրերս հայտարարել է, որ Իրանը մոտ ապագայում կսկսի գազի մատակարարումը Վրաստան: «Մենք լրջորեն ենք վերաբերվում այդ նախագծի իրականացմանը: Մեր գնահատականներով` Nurduz գազաչափիչ կայանն ունի բավարար հզորություն գազը Վրաստան մատակարարելու համար»,- ասել է իրանցի պաշտոնյան: Իրանական լրատվամիջոցները գրում են, որ դեպի Վրաստան Իրանը գազը կմատակարարի Հայաստանի տարածքով` Իրան-Հայաստան գազամուղով: Նշվում է, որ նախագծի իրականացումը կարևոր աշխարհատնտեսական նշանակություն ունի: Գազի արտահանման վերջնական ուղին Եվրամիությունն է:
Հուլիսի 13-ին Բուլղարիայի վարչապետ Բոյկո Բորիսովը Թեհրան կատարած այցի ընթացքում քննարկել է էներգետիկ միջանցքի ստեղծման հարցը: Նախատեսվում է, որ Իրան-Հայաստան-Վրաստան-Բուլղարիա էներգետիկ միջանցքի ձևավորման հարցը մոտ ապագայում մասնագետների կողմից կքննարկվի Սոֆիայում: Իրանը մտադիր է տարեկան մինչև 500 մլն խորանարդ մետր գազ արտահանել Վրաստան: Իրան-Հայաստան գազատարի երկարությունը 133 կմ է, շահագործվում է 2007-ից: Առավելագույն թողունակությունը տարեկան մինչև 2 մլրդ խորանարդ մետր է:
Իհարկե, եթե այս նախագիծը կյանքի կոչվի, ապա Հայաստանը վերջապես կդառնա էներգետիկ միջանցքի մաս, տարանցիկ երկիր: Դրանով մեր երկիրը կստանա ինչպես տնտեսական, այնպես էլ քաղաքական դիվիդենտներ: Սակայն առկա են նաև խնդիրներ, որոնք նվազեցնում են այն օգուտները, որ կարող էին լինել առանց այդ խնդիրների: Ահա, թե որոնք են դրանք:
Նախ՝ Հայաստանում գազի մատակարարման ենթակառուցվածքներն ամբողջությամբ` 100 տոկոսով պատկանում են ռուսական «Գազպրոմ» պետական ընկերությանը: Հայաստան-Իրան գազամուղը նույնպես վաճառվում է ռուսական կողմին: Չնայած ի սկզբանե նախատեսված էր, որ գազամուղի տրամագիծը պետք է լինի 1200 միլիմետր, սակայն, շատերի համոզմամբ, Ռուսաստանի ճնշմամբ Հայաստանը կարողացավ կառուցել միայն 700 միլիմետրանոց գազատար, որն անհրաժեշտ ճնշման պարագայում կարող է տարեկան առավելագույնն ապահովել մինչև 2 միլիարդ խորանարդ մետր գազ՝ մոտավորապես այնքան, որքան սպառում է Հայաստանը մեկ տարում:
Այլ կերպ ասած` ինչպես գազային միջանցքի, այնպես էլ գազի մատակարարման ծավալների վերահսկողությունը ամբողջությամբ հայտնվել է ռուսական պետական գազային ընկերության ձեռքում: Ստացվում է, որ Իրանը ոչ թե պետք է Հայաստանի հետ բանակցի գազը Վրաստան հասցնելու համար, այլ ռուսական պետական ընկերության, իսկ ավելի ճիշտ` Ռուսաստանի հետ, այսինքն` Իրանը կկարողանա գազ մատակարարել Վրաստանին այն ծավալով և այն տարանցիկ գումարով, որոնց հավանություն կտա Ռուսաստանը: Կարելի է ենթադրել, որ Ռուսաստանին շահեկան չէ Իրանին տեսնել որպես մրցակից: Հայաստան եկող ռուսական գազի 10 տոկոսը մնում է Վրաստանում՝ տարանցիկ վճարի դիմաց: Հիմա Հայաստանն է դառնում այն երկիրը, որտեղից իրանական գազը կհասնի Վրաստան:
Դժվար է հավատալ, որ ռուսական կողմը շահեկան պայմաններ կստեղծի Իրանի և Վրաստանի համար: Հնարավոր է նույնիսկ, որ ռուսական կողմն Իրանին առաջարկի սվոփային գործարք կնքել, այսինքն` փոխանակել գազը միմյանց հետ: Հայաստան եկող գազի մի որոշ ծավալը կմնա Վրաստանում, իսկ իրանական գազի մատակարարման ծավալները կավելացվեն Հայաստանում: Գնի շուրջ էլ կպայմանավորվեն այնպես, որ շահեկան կլինի ինչպես ռուսական, այնպես էլ իրանական կողմին: Իսկ արդյոք գազի սակագները կնվազեն սպառողի օգտին, դժվար է ասել: Ինչ վերաբերում է այն նախագծին, որ Իրանը Հայաստանի և Վրաստանի տարածքով կարող է գազ մատակարարել Եվրոպա, ապա դա այսօրվա պայմաններում քիչ հավանական է թվում:
Նախ՝ այն պատճառով, որ գազատարը, ինչպես նշվեց, չունի նման թողունակություն: Հայաստան-Իրան գազատարով տարեկան հնարավոր է մատակարարել սոսկ 2 մլրդ խորանարդ մետր գազ, իսկ Եվրոպայի պահանջարկը մի քանի տասնյակ միլիարդ է, այսինքն` Եվրոպա գազ հասցնելու համար անհրաժեշտ է կառուցել նոր գազատար:
Ավելին, նոր գազատար պետք է կառուցվի նաև Վրաստանից մինչև Բուլղարիա Սև ծովի հատակով, ինչի համար կպահանջվեն հարյուրավոր միլիարդ դոլարներ: Այս երկրները այդքան գումար չունեն՝ նման խոշոր նախագծի համար անհրաժեշտ են խոշոր արևմտյան ներդրողներ: Այստեղ կրկին բախվում են Ռուսաստանի հետ շահերը: Հենց այդ շահերի բախման հետևանքով տապալվել է երկու նախագիծ` «Հարավային հոսք» և «Թուրքական հոսք» գազատարի նախագծերը, որոնց միջոցով Ռուսաստանը փորձում էր շրջանցելով Ուկրաինան Սև ծովի հատակով ուղղակիորեն գազը մատակարարել Եվրոպա` առանց միջնորդ երկրների: Այս պահին կյանքի են կոչվում միայն TAP, TANAP ադրբեջանա-թուրքական գազատարերը, որոնք ֆինանսավորվում են ինչպես Թուրքիայի և Ադրբեջանի, այնպես էլ արևմտյան ներդրողների կողմից:
Նշվում է, որ մինչև 2020թ. այդ գազատարերը կսկսեն գործել: Ավելի շուտ Իրանը ադրբեջանա-թուրքական այդ գազատարերով իր գազը կհասցնի Եվրոպա, քան Հայաստանից մինչև Բուլղարիա կկառուցվեն հսկայական երկարության և շատ թանկարժեք նոր գազատարեր: Մի կողմից պետք է փաստել, որ Հայաստանը ինչ-որ առումով կշահի Իրանի գազի արտահանման նոր հնարավորությունից: Առկա է նաև Իրանից հեղուկ գազի արտահանման հնարավորություն, որը կարելի է իրականացնել Հայաստանի և Վրաստանի տարածքով դեպի Եվրոպա: Հեղուկ գազը արտահանվում է ոչ թե գազատարերով, այլ համապատասխան բեռնատարներով և բեռնանավերով: «Հյուսիս-Հարավ» ավտոճանապարհի կառուցումն այդ առումով կարող է իրեն արդարացնել:
Մյուս կողմից՝ պետք է փաստել, որ Հայաստանը, ունենալով կախվածություն Ռուսաստանից և հայտնվելով աշխարհաքաղաքական շահերի կիզակետում, ցավոք, զրկվում է շատ ավելի մեծ հնարավորություններից, որ կարող էին լինել:
Տիգրան Խաչատրյան