Երջանկության չափումներն ըստ Պերճ Զեյթունցյանի. «Փաստ»

«Փաստ» օրաթերթը գրում է.

Մարդիկ կան` անհատներ, որոնցով չափվում ու կշռվում է նաև քո երկրի անցած ժամանակը: Կամ այն ժամանակահատվածը, որի մեջ ապրել ու աշխատել է նա: Նրանցից է հայ գրականության կաղնիներից մեկը՝ Պերճ Զեյթունցյանը:

Նա նաև այնքանով է մեր ժողովրդի վայրիվերումներով հարուստ վերջին հարյուր տարիների ուղեկիցը, որքանով ոչ միայն ապրել է իր ժողովրդի ցավն ու հաղթանակը, դարձել է մասնակիցը նրա անկումների ու վերելքների, նրա խոտորումների ու ճշմարիտ ընթացքի կերտողներից է եղել, այլև այդ ամենը դարձրել է գրականության նյութ ու հանձնել սերունդներին:

Նրա` Պերճ Զեյթունցյանի ստեղծագործություններով նաև վաղվա հայը կտեղեկանա, թե ինչ է եղել այսօր: Նաև ինչ է մտածել այն քաղաքացին, որն ապրել է ազգային ողբերգության` ցեղասպանության ժամանակներում: Նաև ժամանակներում, երբ նույն այդ ցեղասպանված ժողովուրդը կարողացավ երեք անգամ դնել իր պետականության հիմքերը, ողնաշարը ուղղել ու ձգտել ապրել այլևս այլ կերպ` լինել ուժեղից ուժեղ: Եվ մեկընդմիշտ մերժել ցանկացած ազգային պարտություն:

Պերճ Զեյթունցյանը հենց այն մարդն է, ով իր գրականությամբ սերունդներին ներշնչել է այս` այլևս չպարտվելու, այլևս չկոտրվելու, պինդ ու անվարան իր տեղում մնալու գիտակցությունը: Քանզի ամեն անկում նոր հարթակ է վեր բարձրանալու համար: Սա միայն անհատների մակարդակով չէ, նաև հանրությունների, տվյալ դեպքում` ազգի ու ժողովրդի: Որովհետև պարտության ցավը իմաստնության դռներ է բացում քո առաջ, և դու այլևս այն չես, ինչ երեկ էիր:

Երեկ վարպետի` Պերճ Զեյթունցյանի ծննդյան օրն էր: Շնորհավորում ենք նրան, մաղթում ենք քաջառողջություն, խաղաղ ու երջանիկ կյանք:

Եվ այս պատեհ առիթով ներկայացնում ենք գրողի հետ մեր հարցազրույցներից մեկը` հնարավորություն ընձեռելով ընթերցողին ևս մեկ անգամ հաղորդակից լինելու նրա խոհերին ու մտածումներին:

– Պարոն Զեյթունցյան, տարիների բարձրությունից ինչպե՞ս է աշխարհը երևում:

– Առայժմ այդ բարձրությունից չեմ էլ ուզում նայել աշխարհին: Աշխարհն անընդհատ փոխվում է և, չէի ասի` միշտ դեպի լավը: Նաև դեպի վատն է փոխվում: Իմ կյանքում ամենակարևոր բանը, որ տեղի ունեցավ, Հայաստանի անկախացումն էր: Իսկ ամենաերջանիկ տարին 1988–ն էր, երբ լավայի պես ժայթքեց հայ ժողովրդի կամքը: Այդ թիվը երբեք չեմ մոռանա: Այնպես որ, երբ այդ տարիքի բարձրությունից եմ նայում, ահագին բան է երևում, նույնիսկ` վախենալու չափ շատ:

– Դուք Ձեզ երջանիկ մարդ համարո՞ւմ եք:

– Օբյեկտիվորեն եթե նայեմ` երևի թե. ունեմ լավ ընտանիք, լավ երեխաներ, թոռներ: Զբաղվում եմ սիրած գործով: Կարծես այդ գործի մեջ հաջողություններ էլ ունեմ: Ինչո՞ւ պետք է երջանիկ ինձ չզգամ: Բայց երջանկության զգացողությունը պահ է տևում: Այն պահի բան է: Ընդհանրապես կյանքն ընթանում է սովորական հունով: Սովորական օրեր են` գումարվում են իրար և դառնում են կյանք: Մոպասանն ասում է` կյանքը ոչ այնքան լավն է, և ոչ էլ այնքան վատը, որքան թվում է: Այս բանաձևը ամենաճշմարիտն է:

– Գուցե երջանիկ լինելն ավելի շատ կենսակե՞րպ է: Ասում են` կարո՞ղ ես` եղիր երջանիկ:

– Ինձ համար կենսակերպ չէ: Ես այն տեսակին չեմ պատկանում, երբ մարդ ի ծնե իրեն երջանիկ է զգում, ի ծնե լավատես է: Երջանկությունն ինձ համար միայն անձնական հասկացություն չէ: Թող մեծ խոսքեր չթվան, բայց ամեն մտածող, զգացող մարդ իրեն երջանիկ է զգում, երբ երջանիկ է նաև իր շրջապատը: Երբ երջանիկ է նաև իր ժողովուրդը, իր երկիրը: Ազնիվ խոսք, դրանք կապված են իրար հետ: Հնարավոր չէ երևակայել, որ գրողի համար երջանկությունը չափվում է միայն իր կյանքով: Ոչ: Այն շատ չափումներ ունի:

– Գրականությունը գրողին հեռացնո՞ւմ է կյանքից:

– Ինչո՞ւ պետք է հեռացնի: Ընդհակառակը` մոտեցնում է: Նույնիսկ խրում է կյանքի մեջ: Խորացնում–թողնում է կյանքի մեջ: Գրողի համար նյութը կյանքն է: Եթե կյանքը նյութ չտա, գրականություն չի լինի:

– Գրականությունը մարդուց չի՞ խլում նրա ապրելու հնարավորությունը:

– Ընդհակառակը. գրողը կրկնապատիկ է ապրում: Եվ իր կյանքով է ապրում և ապրում է իր հերոսների մեջ: Մեկ օրը դառնում է երկու օր:

– Կյա՞նքն է արժեքավոր, թե գրականությունը:

– Անշուշտ` կյանքը: Կյանքն անպարփակելի հասկացություն է: Իսկ գրականությունն ի վեջո սահմաններ ունի: Կյանքը շատ ավելի խորն է, ավելի բարդ է: Անգամ հանճարեղ գրողները երևի թե չեն կարողանում կյանքի իմաստը գտնել: Ամեն մեկը կյանքի իմաստը մեկնաբանում է յուրովի: Եթե գտնեին, աշխարհում գոյություն կունենար միայն մեկ վեպ, քանի որ բանաձևն արդեն գտնված կլիներ: Ինչո՞ւ են ստեղծվում այսքան հազարավոր գրական գործեր. որովհետև ամեն մեկը կյանքի իմաստը փնտրում է յուրովի: Եվ… չի գտնում. բանաձև չկա: Եվ պետք էլ չէ, որ գտնի: Կյանքի իմաստը ինքը կյանքն է:

– Ապրում–ապրում ես, վերջում մաղի վրա ի՞նչ է մնում:

– Կախված է նաև մաղից, անցքերը մա՞նր են, թե` խոշոր: Այնուամենայնիվ ինչ–որ բան մնում է: Հատկապես` մտածող–զգացող մարդու համար: Թեպետ ամեն մարդու կյանքում էլ մի բան մնում է:

– Դուք ի՞նչ խորհուրդ եք տալիս Ձեր զավակներին, ձեր թոռներին:

– Ես չեմ սիրում խորհուրդ տալ. մեկը լինի ինձ խորհուրդ տա: Խորհուրդ տալ պետք էլ չէ: Եթե քո կյանքի օրինակը ուսանելի է, ապա արդեն խորհուրդ է: Այն չպետք է բառերի վերածել: Բառերի ոչ ոք չի հավատում, նույնիսկ` երեխաները: Հավատում են ուրիշ մի բանի` կենդանի օրինակի:

– Ասում են` ներկա ժամանակները գրականության ժամանակներ չեն: Գրականության համար լինո՞ւմ են հատուկ ժամանակներ:

– Այսօր, այո, գրականության ժամանակ չէ, քանի որ նյութական արժեքները եկել են առաջին պլան, հոգևոր արժեքները նահանջել են: Իսկ հատուկ ժամանակներ, այո, լինում են գրականության համար: Որքան շատ լինեն կատակլիզմները, վայրիվերումները, պիկերը, այնքան գրականության համար նյութ կլինի: Մեր կյանքը բարեբախտաբար, թե դժբախտաբար, ավելի շատ` դժբախտաբար, պիկեր շատ է ունեցել: Ես ինձ հիշում եմ ներգաղթից հետո` 1948 թվականին. աքսոր, խրուշչովյան կիսաձնհալը, բրեժնևյան ճահիճը, ապա` գորբաչովյան անհասկանալի ժամանակները, հետո անկախության առաջին տարիների երերուն վիճակը:

Մենք այսքան բան ենք տեսել, շատ բան ենք քաշել: Այս ամեն պիկերը, իհարկե, գրականության նյութ տվել են: Բայց երանի չտային. այնպես լիներ, որ ապրեինք խաղաղ, հանգիստ կյանքով: Այդ ժամանակ նախ և առաջ կստեղծվեր հոգեբանական գրականություն` ընտանիք, մարդկային հարաբերություններ: Իսկ այժմ անհնար է գրել միայն նման թեմաներով, եթե իհարկե չեն առնչվում ժամանակի հետ, երկրի ճակատագրի հետ: Մեր` Հայաստանի սպեցիֆիկան ուրիշ է. մարդը և ժամանակը խիստ կապված են իրար հետ:

– Դա փոքր ժողովրդի սինդրո՞մ է:

– Չէի ասի: Փոքր ժողովուրդներ կան նաև Եվրոպայում, որոնց մոտ այդպես չէ: Ավելի շատ հետխորհրդային ռեժիմի տակ ապրած ժողովրդի սինդրոմ է: Նաև հետամնաց տնտեսություն ունեցող ժողովրդի սինդրոմ է: Ոչ թե հետամնաց, այլ հետամնաց տնտեսություն ունեցող:

– Ըստ իս ներկայում կա հին և նոր մտածողությունների կրող երկու անջրպետված սերունդ: Դա բնակա՞ն վիճակ եք համարում:

– Միշտ է եղել այդպես: Սերունդները իրար չեն հասկացել: Հայրեր և որդիներ կռիվը, բախումը միշտ է եղել: Երևի այսօր էլ կա: Փառք ու պատիվ այն ավագներին, ովքեր հասկանում են ջահելներին, և` ջահելներին, որոնք հասկանում են իրենց հայրերին: Երբեմն լինում է նաև այդպես` որ հասկանում են: Ավագ սերունդը ջահելների մեջ պետք է փնտրի իր շարունակությունը: Եթե չի գտնում այն, մերժում է եկողին, այդ դեպքում նրա ապրած կյանքն էլ անիմաստ է դառնում:

– Ձեր` ավագ սերունդը, պարտք ունի՞ երիտասարդ սերնդին: Ի՞նչ չկարողացավ նրան տալ:

– Դժվարանում եմ ասել, թե ինչ չկարողացանք տալ: Բայց բավականին շատ բան ենք տվել: Չնայած նման կտրական գնահատականը մեծամտություն է: Սակայն քանի որ խոսքը միայն ինձ չի վերաբերում, ապա ավելի ռիսկով կարող եմ խոսել: Շատ բան է տվել հատկապես 60–ական թվականների մտավորականությունը: Եվ տվածի ազդեցությունը մինչև հիմա զգալի է:

– Դուք առայսօր գրում եք, և Ձեր գործերը բեմադրվում են մեր բեմերում: Ո՞րն է մատը ժամանակի զարկերակի վրա պահել կարողանալու գաղտնիքը:

– Գաղտնիք չկա: Մատը ժամանակի զարկերակի վրա պահելը կախված է տաղանդից: Եթե մարդ տաղանդավոր և օժտված է, չի կարող նրա մատը զարկերակի վրա չգտնվել: Դրանք շաղկապված հասկացություններ են:

– Անգրագիտությունը, հաճախ գավառամտության քողի տակ, չի՞ անիծում մեր երկրի, մեր մշակույթի, մեր գրականության հերը: Եթե` այսպես կոպիտ արտահայտվենք:

– Այո, անիծում է: Միշտ է անիծել: Նույնիսկ Լև Տոլստոյն է ասում, որ պահպանողականությունն արվեստի ամենամեծ թշնամին է: Այսօր էլ մեր երկրում շատ է գավառականությունը: Հատկապես շոու բիզնեսը շատ է եկել առաջին պլան: Ես դեմ չեմ, պետք է շոու բիզնես լինի, դրա պահանջարկը կա: Բայց` ոչ այսքան, այս չափով: Շոու բիզնեսը խեղդել է իսկական արվեստը: Դա էլ կատակլիզմների, խառը ժամանակների արդյունք է: Քսան տարին մեծ բան չէ անկախության համար:

– Ինչքա՞ն թույլ տանք, որ անգրագիտությունը, նաև` միջակությունները, մեր տունը կառավարեն: Տուն` ընդգրկուն առումով:

– Ցավոք, մեր թույլ տալով–թույլ չտալով չէ: Կապված է երկրի վիճակի հետ: Երբ երկիրը դառնա բարեկեցիկ, նորմալ երկիր, շատ բաներ կընկնեն իրենց տեղը:

– Խոնարհությունն աստվածային պատգամ Է: Բայց միշտ խոնա՞րհ լինենք: Ե՞րբ են գալիս սուրը հանելու ժամանակները: Ես սա ասում եմ ավելի փիլիսոփայական ենթատեքստով. և մարդու համար, և երկրի համար, և ժողովրդի համար, և հասարակության համար…

– Կարելի է նաև հարցին ուղղակի պատասխան տալ. մենք մեր սուրը հանեցինք 1988–ին: Ղարաբաղի ազատագրումը սրի հարց էր: Աստված տա` սուր հանելու անհրաժեշտությունը, ինչքան հնարավոր է, քիչ լինի: Այսինքն` երկրում բարեկեցիկ կյանք լինի, նորմալ ապրի ժողովուրդը: Կամ էլ, այն մի փոքր մասով հանենք պատյանից, ամբողջությամբ դուրս բերելու կարիքը չլինի, երբ ընդամենն առաջանա փոքր հարցերի լուծման անհրաժեշտությունը:

– Իսկ անհատն իր կյանքի ընթացքում հաճա՞խ է ստիպված սուր հանել:

– Այո: Թեև այդ սուր հանելը երբեմն նպատակին չի ծառայում: Ավելին` սուրը կարող է և քեզ վնասել: Դա կրկին կապված է երկրի վիճակի հետ: Մի զարմացեք. ինչ էլ խոսենք, ես անդրադառնում եմ նույն բանին` կապում եմ երկրի հետ: Իսկ թե ինչքան մասով ես սուրը պատյանից հանում, թելադրում է իրականությունը:

– Ո՞վ է Ձեզ համար մեծերի մեծը:

– Ավետարանը: Նարեկացին: Տոլստոյը: Դոստոևսկին: Շատ անուններ կան:

– Մենք ունեցել ենք հրաշալի, համաշխարհային մակարդակներ ապահովող պոեզիա: Բայց արձակը միշտ հետ է մնացել: Ո՞րն է պատճառը:

– Այդպես է. արձակ, մանավանդ համայնապատկերային, ծավալուն վեպեր շատ քիչ ունենք: Գուցե ասածս մի քիչ տարօրինա՞կ թվա. արձակի և դրամատուրգիայի համար պետություն է հարկավոր: Մենք երկար ժամանակներ պետականություն չենք ունեցել: Չեմ պնդում, բայց կասկածում եմ, որ դա է պատճառը:

– Մարդն ի վիճակի՞ է նկատել իր կողքի մեծին: Գուցե չնկատելով օգնում–փրկո՞ւմ է նրան:

– Եթե ինքը փոքր չէ, կնկատի մեծին: Իսկ եթե փոքր է, կնկատի միայն իրեն:

– Իսկ եթե մե՞ծ է:

– Կնկատի: Եվ պարտավոր է նկատել:

– Ի՞նչ է Ձեզ համար մահը: Իհարկե, հեռու ձեզնից: Մտածե՞լ եք այդ մասին:

– Որքան էլ աշխատում ես չմտածել, բայց 70–ից հետո ինքնաբերաբար է դա տեղի ունենում: Թեև ես հավատացյալ մարդ եմ, բայց ինձ թվում է` մահը ֆինալն է, վերջակետ է:

– Ես չեմ ուզում, որ այդպես լինի:

– Ես ի՞նչ իմանամ… (դադար): Տխուր բան է մահը:

Շարունակությունը` «Փաստ» օրաթերթի այսօրվա համարում