Լուցկի՞, թե՞ կրակվառիչ. ո՞րն է ավելի վաղ ստեղծվել

ՀԱՆՐԱՀԱՅՏ ՄՈԼՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ 2 Հուլիս, 2019 16:34

Մենք գիտենք, որ...

Լուցկին, որպես կրակ ստանալու գործիք, ստեղծվել է ավելի վաղ, քան կրակվառիչը (зажигалка), քանի որ վերջինս բարդ մեխանիկական գործիք է։

Իրականում այդպես չէ։

Պարզվում է, որ լուցկին ավելի ուշ է հայտնվել, քան կրակվառիչն իր ներկայիս տեսքով։ Այստեղ խոսքը չի վերաբերում անգամ նրան, որ մարդիկ դեռ հնուց կրակ ստանալու համար օգտագործել են կայծքար՝ հրահան և դյուրավառ ինչ-որ նյութ, օրինակ՝ աբեթ, որն, ի վերջո, ավելի նման է վառիչի, քան լուցկու օգտագործման։ Կարելի է ուղղակի արձանագրել, որ դրանք եղել են նախավառիչներ և հազարամյակների պատմություն ունեն։ Լուցկին ևս ունեցել է իր «նախալուցկիները», որոնք հայտնագործվել են միջնադարյան Չինաստանում:

Դրանք սովորական մաքուր ծծումբով հագեցած ծայրերով բարակ տաշեղներ էին ու վառվում էին ոչ թե կայծ առաջացնելու մեթոդով, այլ թույլ վառվող կրակին շփելով, և ծառայում էին աբեթի և հրահանի միջոցով կրակը բորբոքելու գործընթացը հեշտացնելու համար: Այդ «նախալուցկիները» հիշատակվում են 13-14-րդ դարերի չինական ձեռագրերում։ 15-րդ դարում այդ նորույթը բերվել է Եվրոպա, բայց տարածում չի գտել։ Նմանատիպ ծծմբային ձողիկներ Եվրոպայում սկսեցին օգտագործվել միայն 18-րդ դարում, քանի դեռ քիմիայի զարգացումը թույլ չէր տալիս դրանք կատարելագործել։

Լուցկին իրենից ներկայացնում է դյուրավառ նյութ պարունակող գլխիկ ունեցող ձողիկ (կոթուն, ծղոտ) և ծառայում է բաց կրակ ստանալու համար:

Վառիչը ևս օգտագործվում է բաց կրակ ստանալու համար և, կախված կառուցվածքից և վառելիքի տեսակից, լինում է գազային, բենզինային և էլեկտրական։ Վառիչի նման ինչ-որ մեխանիզմ նախագծել է դեռ Լեոնարդո դա Վինչին։ Նրա՝ կրակ ստանալու սարքը բավականին մեծ էր և կազմված էր զսպանակներից, ատամնանիվներից և այլ դետալներից, ինչի պատճառով էլ տարածում չի գտել։

Առաջին վառիչը, իրեն բնորոշ բոլոր հատկություններով, համարվում է 1823 թվականին Իոհան Վոլֆգանգ Դեբերեյների ստեղծած «Դեբերեյների կրակը»։ Այս վառիչում թթվի և ցինկի փոխազդեցությամբ անջատվում էր ջրածին, որը բոցավառվում էր կատալիզատորի սպունգանման պլատինի կտորի շնորհիվ։

Ժամանակակից լուցկիների նման առարկաներ հայտնվել են այս հայտնագործությունից միայն երեք տարի անց։ Դրանց հայտնագործողը բրիտանացի քիմիկոս և դեղագործ Ջոն Ուոքերն էր։ Նրա հայտնագործած լուցկու հատիկի երկարությունը 91 սանտիմետր էր, իսկ գլխիկները պատրաստված էին ծարիրի սուլֆիդի, բերթոլեյան աղի և գումիարաբիկի (բուսախեժ՝ մածուցիկ հեղուկ, որն արտահոսում է ակացիայի բնից) ստացվող խառնուրդից։

Այդպիսի լուցկին կոշտ որևէ մակերևույթի կամ զմռնիտի թղթին քսելիս՝ գլխիկը հեշտությամբ վառվում էր։ Լուցկու հատիկները փաթեթավորվում էին անագե տուփերում՝ 84 լուցկու հատիկ և զմռնիտի թուղթ։ Լուցկու տուփը վաճառվում էր անգլիական մեկ շիլինգով։ Այնուամենայնիվ, Ուոքերն իր հայտնագոծության շնորհիվ մեծ գումարներ չաշխատեց, քանի որ այդ լուցկիները սարսափելի հոտ ունեին։ 1830 թվականին ֆրանսիացի 19-ամյա քիմիկոս Շառլ Սորիան ստեղծել է ֆոսֆորային լուցկիներ, որոնք պատրաստված էին բերթոլեի աղի, սպիտակ ֆոսֆորի և սոսնձի խառնուրդից։ Այդ լուցկիները խիստ դյուրավառ էին, քանի որ վառվում էին նույնիսկ տուփի մեջ իրար հպվելիս կամ էլ ցանկացած կոշտ մակերևույթի, օրինակ՝ երկարաճիտ կոշիկների տակերին քսվելիս։ Սորիայի լուցկիները հոտ չունեին, սակայն վնասակար էին առողջության համար, քանի որ սպիտակ ֆոսֆորը շատ թունավոր է և բազմաթիվ ինքնասպաններ այն օգտագործել են կյանքի հետ հաշիվները մաքրելիս։

Հետագայում քիմիայի զարգացման հետ կատարելագործվեցին նաև լուցկիները։

Նշենք, որ կրակվառիչի և լուցկու ստեղծումը պահանջում էր ժամանակը, և հավանաբար այդ իսկ պատճառով դրանք գրեթե նույն ժամանակաշրջանում են հայտնվել։ Բանն այն է, որ այդ ժամանակ մոդայիկ էին դարձել սիգարետները։ Եթե ծխամորճը վառելու համար կրակվառիչը հարմար չէ և անգամ ոչ օգտակար, քանի որ կարող է վնասել ծխամորճը, ապա սիգարետներ վառելու համար այն շատ հարմար է, և պետք էր ստեղծել հարմար վառիչ, որը և կատարվեց սկզբում կրակվառիչի, հետո էլ լուցկու ձևով։

Վառիչների արտադրությանը և կատարելագործմանը մեծապես նպաստել է Առաջին համաշխարհային պատերազմը։ Վառիչը և՛ արագ կրակ ստանալու միջոց էր, և՛ մթության մեջ լույսի աղբյուր էր. այն անփոխարինելի իր էր զինվորի համար։