«Նման ծավալի կալանքները, նման տևական կալանքները նույնիսկ մարդասիրությանն են հակասում՝ որպես սկզբունքի». «Փաստ»

«Փաստ» օրաթերթը գրում է.

Մեծ թվով քաղբանտարկյալներ, ձերբակալությունների և կալանքի որոշումներ, քրեական գործեր։ Այս իրականության մեջ ենք գտնվում արդեն ամիսներ։ Փաստաբաններն ահազանգում են, որ այս իրողությունների մեջ բարդ է արդարադատության կյանքի կոչումը, քանի որ գործերում բացակայում են օրենքն ու օրինականությունը։ Փաստաբան, սահմանադրագետ Արամ Վարդևանյանն իրեն ուղղված՝ «ի՞նչ բնորոշում կարելի է տալ տեղի ունեցող գործընթացներին» հարցին հետևյալ հարցադրմամբ է արձագանքում՝ արդյո՞ք Հայաստանի Հանրապետությունում նախկին ժամանակահատվածներում, տարբեր փուլերում ևս եղել են քաղաքական հետապնդումներ։ «Եկեք շեշտը դնենք հենց կալանքի վրա։ Վերջին շրջանում հիմնական սևեռվածությունը, իրավունքների խախտումների բարձրաձայնման կոնտեքստում, հատկապես խափանման միջոց կալանքի վրա եմ դնում։ Կարծում եմ՝ ակնհայտ է, որ, այո՛, նախկինում ևս եղել են դեպքեր, որ, եթե փորձենք օբյեկտիվ գնահատական տալ մասնագիտական հանրույթի կողմից, կարող ենք ասել, որ այս կամ այն դեպքում կալանքը չպետք է կիրառվեր կամ դրա երկարաձգումն առնվազն պետք է մերժվեր։ Բայց 2022 թվականից ի վեր ունենք մի նոր ժամանակաշրջան, կարելի է ասել՝ քրեական դատավարական այս գործընթացներում ունենք մի նոր պարադիգմա։ Այդ իրավիճակը կարելի է բնութագրել նոր խափանման միջոցների ներդրման հանգամանքով։ Մինչև 2022 թվականը Հայաստանի Հանրապետության քրեական արդարադատության ոլորտում չի եղել խափանման միջոց տնային կալանք, չի եղել խափանման միջոց վարչական հսկողություն, չի եղել խափանման միջոց տնային կալանքը՝ գրավի և բացակայելու արգելքի հետ համակցված կիրառելու հնարավորություն։ Բոլոր դեպքերում, որքան էլ կարող ենք ավելի խիստ դիտարկել մինչ 2022 թվականի ժամանակահատվածը՝ եղած բոլոր օբյեկտիվ տվյալներով, բայց 2022 թվականից ի վեր այդ ստանդարտն էլ ավելի է բարձրանում։ Կալանքի կիրառումը, դրա երկարաձգման հեռանկարը պետք է օրենքին այնքան խիստ համապատասխանող լինեն, որ չլինեն խոցելի, չվերածվեն պատժիչ գործիքի, քաղաքական հետապնդման»,-«Փաստի» հետ զրույցում ասում է Վարդևանյանը։

Շարունակում է՝ ի՞նչ ունենք օբյեկտիվ իրականության մեջ՝ 2022 թվականին հաջորդած ժամանակահատվածում։ «Դիտարկենք հենց այս վերջին ժամանակահատվածը։ 2025 թվականի հունիսի 17-ից Սամվել Կարապետյանը կալանավորված է։ Կարելի է ասել, որ բոլոր՝ կալանքի առաջնային, դրա երկարաձգման և հաջորդիվ երկարաձգման նիստերին ներկայացվել է դիրքորոշում, որ, ինչքան էլ աբսուրդ է, ինչքան էլ հիմնավոր կասկածի ապացուցման շեմը ոչ մի մեղադրանքով չի հաղթահարվում, բայց եթե այդպիսի համառություն է ցուցաբերվում այն հաստատված համարելու հարցում, ապա դիտարկեք այլընտրանքային խափանման միջոցները։ Դրանք մերժվում են, նույն հաջողությամբ կարող ենք ասել նաև բազմաթիվ այլ գործերով։ Հիմա այս պայմաններում ինչպե՞ս կարելի է ասել, որ իրավիճակը, այսպես ասած, իրավական է կամ ողջամիտ։ Պարզապես չենք կարող։ Ի վերջո, հաճախ ներկայացվող մեղադրանքները և զգայունություն պարունակող գործերը նույնիսկ միջին ծանրության աստիճանը չեն հաղթահարում։ Օրինակ բերենք Միքայել սրբազանի գործը։ Ի սկզբանե միջին ծանրության ենթադրյալ հանցանք էր։ Ինչի՞ համար պետք է ընտրվեր կալանքը՝ որպես խափանման միջոց, հենց առաջին պահից սկսած։ Կալանքը միջազգային փորձում առանձնապես ծանր հանցանքների հետ է առնչվում ռիսկայնության տեսանկյունից, բայց Եվրոպական դատարանն արդեն տասնյակ տարիներ է, ինչ բոլորիս հուշում է, որ մեղսագրվող արարքի ծանրության աստիճանը նշանակություն չունի խափանման միջոցի ընտրության հետ՝ ելնելով նրանից, որ անմեղության կանխավարկածը հաղթահարված չէ։ Բայց պրակտիկայում տեսնում ենք, որ այդ զգայունությունը հիմնականում նման տեսակ դեպքերում է ավելի ցայտուն լինում, բայց նույնիսկ այդ դեպքում էլ չպետք է այդպես լինի։ Նույնիսկ միջին ծանրության, ծանր աստիճանի հանցանքների մեղսագրման, դրանց անմեղության կանխավարկածը հաղթահարված չլինելու պայմաններում տեսնում ենք միայն ու միայն կալանքներ այն պարագայում, երբ 2022 թվականից ի վեր գիծ է քաշվել։ Հայաստանի Հանրապետությունում ներդրվեցին նոր տեսակի խափանման միջոցներ, որոնք իրենց ծանրության աստիճանով շատ համահունչ են կալանքի հետ, որովհետև տնային կալանքն իրենից նույն խստությունն է ենթադրում, պարզապես անձը քրեակատարողական հիմնարկում չէ իրավունքների ինտենսիվ սահմանափակման մեջ լինում, այլ տանը։ Ի վերջո, մեկ ամիս էլ չի անցել, ինչ Սահմանադրական դատարանը հատուկ որոշմամբ ընդգծել է, որ կալանք չկիրառելը արդարության և մարդասիրության կարևոր երաշխիքներից է։ Պատկերացրեք, թե ինչ ազդակ է տալիս։ Հետևաբար, նման ծավալի կալանքները, նման տևական կալանքները նույնիսկ մարդասիրությանն են հակասում՝ որպես սկզբունքի։ Արդարությանը, բնականաբար, հակասում են, դա ցայտուն է։ Բավարար է միայն այն օրինակը, որ խափանման այլ միջոցներ կան, բայց միշտ կալանքն է ընտրվում։ Այստեղ կարելի էր հարցնել՝ առաջարկվե՞լ են այլընտրանքային խափանման միջոցներ, թե՞ ոչ։ Պատասխանը հնչում է՝ այո՛, և այստեղ բանավեճն ավարտվում է»,-նշում է մեր զրուցակիցը։

Ստացվում է, որ Հայաստանում կալանքը դարձել է պատժի միջո՞ց։ «Ակնհայտորեն՝ այո, այն պարագայում, երբ կալանքը պարզապես խափանման միջոց է։ Ուրիշ որևէ բնութագրում այն չունի, խափանման միջոց է զուտ անձի պատշաճ վարքագիծն ապահովելու համար։ Այսքան փաստարկների պայմաններում, երբ որևէ մի տվ յալ չի ներկայացվում, որ անձը պայմանականորեն ոչ պատշաճ վարքագիծ է դրսևորել կամ նման ծանրակշիռ մի տվ յալ չկա, բայց միշտ կալանքը պահպանվում է, կարելի է ասել, որ դա ինչ-որ տեղ պատժիչ, ինչ-որ տեղ ռեպրեսիվ և ինչ-որ տեղ քաղաքական գործիքի է վերածվում։ Սա մեծ ցավով եմ արձանագրում։ Մեր զրույցի սկզբում ասացի՝ պնդում կատարել, որ քրեական դատավարության, քրեական գործերի նախկին ժամանակահատվածում նման իրավիճակ ընդհանրապես չի եղել, միամտություն է։ Բայց երբ ընդգծում ենք, որ 2022 թվականից կան խափանման միջոցների նոր տեսակներ, և, միևնույն է, կալանքն այսքան գերակայող է, այստեղ ունենք անհերքելի խնդիր»,-հավելում է փաստաբանը։

Ինչո՞ւ է Հայաստանում տեղի ունեցողի կոնտեքստում լուռ միջազգային հանրությունը՝ հանձինս եվրոպական երկրների և կառույցների, որոնք շատ դեպքերում նախաձեռնողն ու աջակցողն են եղել, որ իրավապահ համակարգում լինեն բարեփոխումներ։ «Հակված եմ նրան, որ ակնհայտորեն բախվում ենք երկակի ստանդարտների։ Մյուս կողմից՝ եթե նայում ենք Եվրոպական դատարանի նախադեպային դիրքորոշումները՝ հետընթա՞ց են արձանագրել կալանքը որպես խափանման միջոց գերակայող չդիտարկելու իրենց՝ տևական ժամանակ ձևավորված մոտեցումից, ապա պատասխանն է՝ ոչ։ Նույն որոշումները, վճիռները Եվրոպական դատարանից գալիս և ընդունվում են առ այն, որ չի կարող կալանքը ձևական, ստանդարտ, տրիվ յալ հիմքերով կիրառվել։ Չի կարող երկարատև կալանքը այդ պայմաններում լինի օրինական և իրավաչափ։ Այս դիրքորոշումները նույնիսկ ավելի են կատարելագործվում։ Սա մի հարթակ է։ Մյուս կողմից՝ իրավապաշտպան բնույթի միջազգային հեղինակավոր կազմակերպությունները, ինչպիսիք են Amnesty international-ը, Freedom House-ը, արձանագրում են այս խնդիրները Հայաստանում, բայց տեղում իրենց առաքելությունն իրականացնող օտարերկրյա, եվրոպական երկրների դեսպանատները և այլն, որոնք նախկինում շատ ակտիվ են եղել, այսօր նրանց այդ ակտիվությունը չի նկատվում։ Եվ դրա բանաձևումը գալիս է դեպի երկակի ստանդարտներ։ Պետք է կրկին հիշեցնել՝ 2022 թվականից սկսած, բացի կալանքից, ունենք այլ խափանման միջոցներ։ Այն ժամանակ խոսում էինք կա՛մ կալանք, կա՛մ գրավ խափանման միջոց կիրառելու մասին։ Հիմա այլևս այդպես չէ։ Հիմա կարող է կիրառվել պայմանականորեն միաժամանակ տնային կալանք, գրավ, բացակայելու արգելք, այսինքն՝ բոլոր հնարավոր ռիսկերը զսպվում են։ Բայց ինչպե՞ս է ստացվում, որ կալանքն է կիրառվում որպես խափանման միջոց»,-եզրափակում է Արամ Վարդևանյանը։

ԼՈՒՍԻՆԵ ԱՌԱՔԵԼՅԱՆ  

Մանրամասները՝ «Փաստ» օրաթերթի այսօրվա համարում