Իրանը նախընտրեց Ադրբեջանը. Հայաստանի կորսվող հնարավորությունները

Օգոստոսի 8-ին Բաքվում կհանդիպեն Ռուսաստանի, Իրանի և Ադրբեջանի նախագահները: Հանդիպման օրակարգում երեք երկրների միջև տնտեսական համագործակցության ծրագրերն են (առևտուր, տրանսպորտ, էներգետիկա): Եվ սա տեղի է ունենում Իրանի դեմ արևմտյան պատժամիջոցների մասնակի չեղարկումից մեկ տարի անց: Բարձր մակարդակով եռակողմ այդ հանդիպման ձևաչափն ինքնին վկայում է, թե ինչ աշխարհաքաղաքական և տնտեսական նոր վերադասավորումներ են տեղի ունենում մեր տարածաշրջանում:

Պուտինը, Ռոուհանին և Ալիևը մտադիր են քննարկել «Հյուսիս-Հարավ» տրանսպորտային միջանցքի իրականացման հարցը: Այն ենթադրում է երկաթուղային հաղորդակցություն Սանկտ Պետերբուրգից մինչև Հնդկաստան: Արդեն իսկ կողմերը ֆինանսական ներդրումներ են անում այդ նախագիծը կյանքի կոչելու համար: Նույնիսկ Ադրբեջանն է վարկ տալիս Իրանին` վերջինիս հատվածում երկաթուղու շինարարության համար, այսինքն` գործընթացը ոչ թե սոսկ քննարկման, այլ իրագործման փուլում է: Կողմերի բանակցությունների օրակարգում են նավթային շուկայում գործողությունները համակարգելու, տարանցիկ առևտրի, էներգառեսուրսների փոխանակման, Կասպից ծովի իրավական կարգավիճակի և հավելյալ այլ հարցեր:

Երբ գերտերությունների և Իրանի միջև կնքվեց միջուկային խնդրի վերաբերյալ համաձայնագիր, ինչի արդյունքում վերացվեցին Թեհրանի դեմ պատժամիջոցները, Հայաստանում ոգևորություն առաջացավ, որ միջազգային մեկուսացումից Իրանի դուրս գալուց հետո մեր երկրի առջև բացվում են նոր տնտեսական հեռանկարներ, որ Հայաստանը կարող է դառնալ տարանցիկ երկիր Իրանի համար: Հիմնավորումն այն էր, որ Իրանի հետ մենք բարեկամ ենք, ի տարբերություն Ադրբեջանի, որը Իրանի թշնամի Իսրայելի բարեկամն է, նավթի շուկայում մրցակից, բացի դրանից, հավակնում է Իրանի հյուսիսային տարածքներին: Խոսվում էր նաև, որ Հայաստանը ԵՏՄ միակ անդամ երկիրն է, որը Իրանի հետ ցամաքային կապ ունի, ինչը լրացուցիչ հնարավորություն է տալիս իրանցիներին արտոնյալ պայմաններով դուրս գալ ռուսական շուկա:

Բայց պարզվում է, որ ոչ թե Երևանում է տեղի ունենում պետությունների նախագահների եռակողմ հանդիպումը, այլ Բաքվում: Պատճառներից գլխավորն այն է, որ տնտեսական շահերը և աշխարհագրական դիրքը ավելի վճռորոշ են, քան կարճաժամկետ քաղաքական հակասությունները: Ադրբեջանն արդեն իսկ ունի գործող էներգետիկ և տրանսպորտային ենթակառուցվածքներ, իսկ Հայաստանում դրանք կա՛մ նոր են կառուցվում («Հյուսիս-Հարավ» ավտոճանապարհի մասին է խոսքը), կա՛մ դեռ նոր պետք է կառուցվեն («Իրան-Հայաստան» երկաթուղու մասին է խոսքը):

Հայտնի կոռուպցիոն ավանդույթներին հավատարիմ` Հայաստանում «Հյուսիս-Հարավ» ավտոճանապարհի կեսն անգամ չի կառուցվել, և մեր իշխանությունը նոր վարկեր է խնդրում միջազգային ֆինանսական կառույցներից, իսկ «Իրան-Հայաստան» երկաթուղու կառուցման համար կպահանջվի ավելի շատ գումար` մի քանի միլիարդ դոլար, քան կա Հայաստանի պետական բյուջեում: Այս իրավիճակում զուտ տրանսպորտային ենթակառուցվածքների առումով Հայաստանն այս պահին գրավիչ և շահավետ ուղի չի կարող լինել Ադրբեջանի համեմատ: Եվ բանական ընտրությունը կանգ է առել այդ երկրի վրա: Ասվածը, իհարկե, չի նշանակում, որ Հայաստանը, որպես այլընտրանքային ճանապարհ, չունի ներուժ և չի կարևորվում Իրանի կողմից, բայց, ինչպես ասում են, «նաղդը թողած, նիսյայի հետևից չեն ընկնում»:

Ահա այսպիսին է քաղաքականությունը և տնտեսական իրականությունը, որտեղ կարևորը ոչ թե վերամբարձ կոչերն են, այլ գործնական քայլերը: Ադրբեջանը կարողացավ մի կողմ թողնել քաղաքական հակասություները և Ռուսաստանին ու Իրանին միավորող դեր ստանձնել: Ադրբեջանը դրանով լուծում է նաև Հայաստանին էլ ավելի մեկուսացնելու խնդիրը: Ինչպես նշվեց, կա երկու հիմնական պատճառ, թե ինչու է այդպես ստացվում: Առաջինը օբյեկտիվ պատճառ է՝ տարածաշրջանում Հայաստանի անհաջող աշխարհաքաղաքական դիրքը, հարևանների կողմից շրջափակումը, Ռուսաստանի և Եվրոպայի հետ անմիջական սահմանի բացակայությունը: Մենք միշտ կախված են Վրաստանից այդ առումով, ինչը բարդացնում է տարանցիկ երկիր լինելու մեր հնարավորությունը:

Սակայն երկրորդ պատճառը սուբյեկտիվ է և կապված է մեր երկրի կառավարման անարդյունավետության հետ: Եթե ոչ երկաթուղային, ապա ավտոմոբիլային ճանապարհի առումով Հայաստանը կարող էր շատ ավելի շուտ ավարտել «Հյուսիս-Հարավ» ճանապարհի շինարարությունը, եթե պետական մակարդակով վարկերը լափելու ախորժակն այդքան մեծ չլիներ, եթե պատասխանատվության գիտակցումը փոքր-ինչ ավելի մեծ լիներ, երբ Աշտարակ-Երևան-Արտաշատ ձգվող նորմալ ասֆալտե մայրուղին բետոնե մայրուղու վերածելու փոխարեն նախ՝ սկսվեր շինարարությունը երկրի հարավից, Իրանի սահմանից, որտեղ ճանապարհների ավելի լուրջ խնդիրներ կան:

Եթե հնարավոր չլիներ անգամ կասեցնել Ռուսաստան-Իրան-Ադրբեջան այդ առանցքի ձևավորումը, գոնե հնարավոր կլիներ ժամանակից շուտ նվազեցնել դրա նշանակությունն ու ընդգրկողությունը, Իրանի արտաքին առևտրի մի մասն արդեն կանցներ Հայաստանի տարածքով: Ինչևէ, ականատես ենք լինում մի իրավիճակի, երբ Հայաստանի քթի տակից կորսվում են այն հնարավորությունները, որոնք թույլ կտային մեր երկրին դուրս գալ մեկուսացումից և դառնալ տնտեսական գործոն:

Տիգրան Խաչատրյան,  Past.am վերլուծաբան