Երևան, 29.Մարտ.2024,
00
:
00
1 $ = 0 ֏, 1 = 0 ֏, 1 = 0 ֏
ՀՐԱՏԱՊ


Այսօրվա և վաղվա հասարակությունների մասին

ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ

«Փաստ» օրաթերթի հյուրն է Հրանտ Բագրատյանը

 

Պարոն Բագրատյան, ի՞նչ եք կարծում` կապիտալիզմը վերջին տնտեսական համակա՞րգն է, որը հղացավ և ապրում է մարդկությունը:

– Հավանաբար նկատի ունեք ստրկատիրություն, ֆեոդալիզմ, կապիտալիզմ հերթագայությո՞ւնը: Նախ ասեմ, որ հիմա այդ մոտեցումը մերժվում է, որովհետև պատմականորեն չի արդարացնում իրեն: Ըստ իս, միշտ է կապիտալիզմ եղել: Ստրկատիրության ժամանակների դասական երկրներում, օրինակ, Եգիպտոսում, Հին Հռոմում պետական կապիտալիզմ էր:

Միջնադարում իշխանական կապիտալիզմ էր: Իսկ ներկայումս կորպորատիվ կապիտալիզմ է: Կորպորատիվ կապիտալիզմի շրջանը կարող է փոխարինվել մարդու անհատական տնտեսական գործունեության կապիտալիզմով: Իհարկե, հնարավոր է նաև պրոցեսներն ընթանան հակառակ ուղղությամբ. կրկին ուժեղանա պետության ազդեցությունը, քանզի այսօր երկրագնդի և հանքահումքային, և աշխարհագրական ռեսուրսները չեն բավարարում ընդլայնված վերարտադրություն իրականացնելուն:

Բայց փաստ է, որ պայքար է ընթանում հումանիստական, համամարդկային արժեքների համար, որը ենթադրում է կորպորատիվ կապիտալիզմի նշանակության փոքրացում, տրանսնացիոնալ կորպորացիաների դերի նվազում:

 

Ո՞րն է պատճառը, որ կորպորատիվ կապիտալը կսկսի տեղի տալ:

– Որովհետև նրանում մարդը` անհատը կորչում է:

 

Իսկ ինչի՞ կհանգեցնեն այդ պրոցեսները:

– Անհատի կապիտալիզմի: Այսինքն` հետ կնահանջի կորպորատիվ կապիտալը, տնտեսության մեջ կարևորագույն դեր կխաղա մանր բիզնեսը, և ամեն մարդու հնարավորություն կտրվի զբաղվելու տնտեսական գործունեությամբ: Հասարակությունը կդառնա ազատ քաղաքացիների հասարակություն: Մինչդեռ կորպորատիվ կապիտալիզմի ժամանակ մենք ունենք գործատուների ու գործավորների հասարակություն:

Այդպիսի միտումներ եղան 20–րդ դարի վերջին, երբ լուրջ արժեք ձեռք բերեց մարդու իրավունքի ինստիտուտը: Մեծ հումանիստները, ասենք` Սախարովի նման, մարդկանց հոգեբանության ու ընկալումների մեջ շատ բան փոխեցին: Սակայն այդ միտումները չկարողացան երկարատև կյանքի իրավունք ձեռք բերել, քանի որ 21–րդ դարի սկզբին կապիտալիզմը բախվեց մեկ այլ պրոբլեմի ևս, երբ սկսեցին արագորեն զարգանալ այնպիսի մարդահոծ ռեգիոններ, ինչպիսիք են Չինաստանը, Հնդկաստանը, Բրազիլիան:

Հանկարծ պարզվեց, որ երկրագնդի ռեսուրսները քիչ են, չեն բավականացնում: Իսկ ցանկացած ռեսուրսի դեֆիցիտ ծնում է կենտրոնացման պահանջ: Ես տեսնում եմ, թե ինչպես է աշխարհում այդ պրոցեսն ընթանում. ինչպես է ԱՄՆ պետությունը գնում յուրաքանչյուր ֆիրմայի հետևից ու պայքարում ամեն մի բարել նավթի համար: Նույնը` Ռուսաստանը, նույնը` Չինաստանը: Ես կարող եմ հստակորեն պնդել, որ վերջին տասը տարում կապիտալիզմը վերստին սկսել է ուժեղացնել կորպորատիվ բիզնեսը և ձևեր գտնել ու միաձուլել այն պետության հետ:

 

Այսինքն` դարձ ի շրջանս յո՞ւր:

– Այո, նման բան է: Բայց խոսքս չպետք է բացարձակ ընկալվի. այնպիսի երկրներում, ինչպիսիք են Միացյալ Նահանգները, Ճապոնիան, անշուշտ, տեսնում ենք խոշոր կապիտալի դերի ուժեղացում, բայց առայժմ, ինչպես և տասը տարի առաջ, փոքր բիզնեսն ավելին է արտադրում, քան խոշորը:

 

Իսկ ներկա տնտեսական համակարգն իր մեջ վտանգներ չի՞ պարունակում մարդկության ճակատագրի համար: Որովհետև հարուստներն էլ ավելի հարստանալու հնարավորություն են ձեռք բերում, աղքատներն էլ ավելի են աղքատանում:

– Կան տարբեր միտումներ: Եթե աշխարհը դիտարկենք որպես մեկ հասարակություն, այնտեղ բևեռացումն ուժեղանում է: Եթե դիտարկենք առանձին զարգացած երկրները, ապա բևեռացումը փոքրանում է: Եթե դիտարկենք նոր զարգացող գիգանտների` Ռուսաստանի, Հնդկաստանի, Մեքսիկայի կամ Բրազիլիայի պարագան, ապա այս երկրներում բևեռացման մակարդակն ահավոր բարձր է: Բայց ահա Չինաստանում՝ հակառակն է։ Ինչ վերաբերում է աղքատ հասարակություններին, ինչպիսիք են Սոմալին, Աֆղանստանը և այլն, ապա նրանցում բացարձակ մենիշխանություն է:

 

Այսօր շատ հարուստներ փորձում են սոցիալական խնդիրներ լուծել. սեփական հարստությունից բաժին են հանում այդ նպատակի համար. պատահակա՞ն է այս միտումը:

– Պատահական չէ: Ձեր ասածի առումով լավ օրինակ է Ուոռեն Բաֆետի կամ Բիլ Գեյցի հայտարարությունները` ինչ ունենք–չունենք` կեսը տանք ժողովրդին: Ինչո՞ւ. որովհետև ամերիկյան հասարակությունը փոխվել է: Ներկա Ամերիկան 60–ականների ամերիկան չէ. եթե դու ասես՝ ունեմ մեկ միլիարդ դոլար, նրանք քեզ կպատասխանեն` հետո՞ ինչ…

Թեկուզ` Ճապոնիան. դեռևս 20–25 տարի առաջ աշխարհի մեծահարուստների զգալի մասը ճապոնացիներ էին, իսկ այսօր աշխարհի առաջին քսան հարուստների մեջ ոչ մի ճապոնացի չես գտնի:

Փաստը հետևյալն է` այնտեղ, որտեղ շատ են զարգացել, ձգտում են դեպի սոցիալական հասարակություն, ձգտում են դեպի մարդը: Իսկ այնտեղ, որտեղ այդ զարգացումը մեծ չէ, և թափ են հավաքում էլ ավելի զարգանալու համար, առկա է կենտրոնացումը: Եթե երկրագնդում կա 6 մլրդ բնակչություն, ապա հիմնական խոշոր վեցը երկրներից` Հնդկաստան, Չինաստան, Բրազիլիա, Ինդոնեզիա, Ռուսաստան, Միացյալ Նահանգներ, հինգը զարգացման միջինից ցածր կամ միջին մակարդակ ունեցող երկրներ են (բացի Միացյալ Նահանգները), որտեղ խոշոր կապիտալն ամեն ինչ իր ճամփից սրբում է, պարզապես հաղթարշավում է: Եվ ունի շատ վայրենի դրսևորումներ: Տարբերվում է միայն Չինաստանը, ուր խստորեն հետևում են եկամուտների բաշխմանը:

Տեսեք, 1 մլրդ 300 մլն բնակչություն ունեցող Չինաստանում 4 մլրդ դոլար ունեցող մարդ չկա, իսկ Հայաստանում կա: Կամ Ռուսաստանը, որն ունի ավելի քան տասն անգամ պակաս` ընդամենը 142 մլն բնակչություն, և որի տնտեսությունն իր հզորությամբ ու ծավալներով չորս անգամ զիջում է Չինաստանի տնտեսությանը, մի քանի տասնյակ միլիարդ դոլար ունեցող մարդիկ ունի: Չինաստանն ունի եկամուտների բաշխվածության որոշակի ընդունելի կառուցվածք: Նաև սրանով է պայմանավորված նրա հաջող զարգացումը:

 

Կաելի՞ է ասել, որ եթե մարդը հագենում է նյութից, հոգնում է նրա իշխանությունից, այսինքն` մարսում է հարստությունը, արդեն նոր գաղափարախոսությամբ կսկսի իր տնտեսական գործունեությունը, հետևաբար նոր գաղափարախոսությամբ կամրապնդվի տնտեսական հետագա կառուցվածքը:

– Ճիշտ է: Ռուսաստանում ևս 20, 30 տարի հետո օլիգարխները կսկսեն բարիանալ: Բայց ո՞րն է հետաքրքիրը. Չինաստանում, գիտակցելով այս ամենը, կառավարությունն այս գլխից այնպիսի քաղաքականություն է վարում, որ հետագայում նման խնդիրներ ընդհանրապես չառաջանան. որևէ մեկն անարդար չհարստանա, հետագայում էլ այդ հարստությունը ցրելու կարիք չլինի:

Մի հասարակ օրինակ. ենթադրենք կղզում ապրում են տասը մարդ. կա տասը տուն: Ներկայացնենք բաշխման երեք օրինակ: Մի դեպքում ամեն մեկին հասնում է մեկական տուն. սա ծայրահեղ բաշխում է, որն աշխատելու խթան չի ստեղծում: Մեկ այլ տարբերակով մեկին տասը տուն է հասնում, ինը մարդ տուն չունի: Սա երկրորդ ծայրահեղությունն է, որը կրկին խթան չի ստեղծում. Չունևորները շահագրգիռ չեն աշխատել. միևնույն է` տները մեկի ձեռքին են:

Հաջորդ տարբերակը` ութը մարդ ունեն մեկական տուն, մեկն ունի երկու տուն, մեկն էլ տուն չունի: Սա համարվում է իդեալական դեպքը, երբ վատ աշխատողը պատժվել է` տուն չունի, լավ աշխատողն էլ ունի երկու տուն: Համարվում է, որ նման հասարակության մեջ կա մրցակցություն: Չինաստանն իրականացնում է հենց այսպիսի` կասկադային տնտեսական քաղաքականություն:

 

Իսկ մե՞ր երկրում` Հայաստանում:

– Մեզ մոտ խոշոր բիզնեսն ամբողջությամբ է միաձուլվել պետությանը: Այն աստիճանի, որ կապիտալիզմի մյուս տեսակների համար տեղ չի մնացել: Արդյունքում այնպիսի բևեռացում գոյություն ունի, որպիսին չկա որևէ երկրում: Եվ ո՞րն է էականը. արդեն մի տասը տարի առաջ ակնհայտ էր, թե ինչ էր տեղի ունենալու, ինչ վայրենի դրսևորումների էր հանգեցնելու մեր երկրում իրականացվող տնտեսական քաղաքականությունը: Ժամանակին պետք էր մտածել` արժե՞ր դրան գնալ, թե` ոչ:

 

Արդյունքում` տուրք ենք տալիս վայրենի կապիտալիզմի՞ն:

– Բնականաբար: Նույնացնելբիզնեսըպետությանհետհենցդաէնշանակում: Տեսեք` մերբոլորբիզնեսմեններըպատգամավորներեն, նախարարներեն: Այդպեսչպետքէլինի. նրանքչենկարողլինելչեզոքկառավարիչներ, ընդունելարդյունավետօրենքներ: Միտումներըմերօրոքէլկային։Բայցայնժամանակկառավարությանըհաջողվումէրթույլչտալ, որայնվճռորոշդառնա։

 

Այսօր, ինչպես ասացիք, աշխարհում շատ հարուստներ փորձում են իրենց ունեցվածքից բաժին հանել հասարակության սոցիալական խնդիրների լուծմանը: Հավանաբար նաև փորձում են ամբողջը պահելու համար մասը զոհել: Մեզ մոտ այդ գիտակցությունը չկա՞:

– Փաստորեն` չկա: Եվ այդ համառությունը հանգեցնելու է նրան, որ չունևորները մի օր հարձակվելու են ունևորների վրա: Եվ եթե դա չլինի ֆիզիկական գործողությունների ձևով, ապա արգելափակելու են: Տեսեք, մեր երկրից տարեկան այսքան մարդ է հեռանում: Իսկ երբ մարդը հեռանում է, նշանակում է` բոյկոտում է և՛ երկիրը, և՛ բիզնեսմենին:

 

Հ.Գ. Հարցազրույցը արվել է երկու-երեք տարի առաջ:

 

Գոհար Սարդարյան

 

Վրաստանի պատվիրակությունը շրջել է Հայաստանի պատմության թանգարանովՀՀ-ն սառեցրել է իր անդամակցությունը ՀԱՊԿ-ին, մինչև հասկանաք, թե այդ կազմակերպությունը կա՞, չկա՞, գործո՞ւմ է․ ԱԺ նախագահԱլիևի անվան փողոցի շենքում հրդեհ է, բնակիչներին տարհանում են (տեսանյութ) Քանի՞ մարդ է թունավորվել ՀայաստանումՄԱԿ-ի դատարանը Իսրայելին պարտավորեցրել է Գազա օգնություն հասցնելու միջոցներ ձեռնարկել Երկար ժամանակով լույս չի լինելու․ հասցեներԶելենսկին նշել է՝ ՌԴ խոշոր հարձակման ժամկետըՍարալանջից դեպի Տերյան փողոց տանող ճանապարհահատվածում օգնության հասած ավտոմեքենայում հրդեհ է բռնկվել Եկեք համախմբվենք մեր ջանքերում՝ պաշտպանելու Արցախի ժողովրդի շահերն ու իրավունքները․ Արտակ ԲեգլարյանՕդի ջերմաստիճանն աստիճանաբար կբարձրանա 8-10 աստիճանովՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարը բարձր պաշտոնի է նշանակել ադրբեջանցի դիվանագետին ՀՀ իշխանությունը ամեն կերպ մոռացության է տալիս Արցախն ու Արցախի հարցը. ՀՅԴ Բյուրոյի հայտարարությունը 4 զn՞հ և թթվածնի պակա՞ս. ի՞նչ է կատարվել «Աերոֆլոտ»-ի՝ Կրասնոյարսկ մեկնող չվերթումԴասարաններում կկրճատվի աշակերտների թիվը․ ԿԳՄՍ նախարար «Պետք է մեկտեղել ջանքերը Հայաստան-Սփյուռք միասնական օրակարգ ձևավորելու հարցում». կայացավ Արման Վարդանյանի և Ամրամ Պետրոսյանի հանդիպումը Ինձ մոտ ձևավորված կարծիք կա, որ վերջնակետն Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրն է. Նաիրի ՍարգսյանՏուգանքի 50 տոկոսը վճարելու դեպքում պարտավորությունը կհամարվի կատարված. ՆԳՆ ԱՄՆ բենզալցակայանում հզոր հրդեհ է բռնկվել (տեսանյութ)Խոշոր ավտովթար՝ Երևանում․ բախվել են «Nissan»-ն ու «Ford Transit»-ը. վարորդները հիվանդանոցում ենՎիճաբանություն և ծեծկռտուք՝ Երևանում․ կռվի մասնակիցների մեծ մասը անչափահասներ են․ կա վիրավոր 5,7 մագնիտուդով երկրաշարժ՝ ԱֆղանստանումՓաշինյանը խմբեր է գործուղում Տավուշի մարզ Բաքուն օկուպացված Ստեփանակերտի մարզամշակութային համալիրը ներկայացրել է որպես «գաղտնի ռազմական համալիր»Քաղբանտարկյալ Նարեկ Սամսոնյանի բաց նամակ-հարցումը Հայաստանում ԱՄՆ դեսպան Քրիստինա Քվինին Եվրոպական խորհրդի քաղաքական և անվտանգության հարցերով կոմիտեի անդամները կայցելեն Հայաստան «Կրոկուսի» վրա հարձակված ահաբեկիչները հոգեմետ նյութերի ազդեցության տակ են եղել Վթարային ջրանջատում Երևանի Մալաթիա Սեբաստիա վարչական շրջանում Պարզվել է 20-ամյա հղի կնոջ մահվան պատճառը. մեղադրանք է ներկայացվել բժշկական կենտրոնի երեք բժշկիԼարսը բաց է Telegram-ը գործիք է դառնում ահաբեկիչների ձեռքում. Պեսկով Փարիզը Բաքվում լրտեսական ցանց է ստեղծում․ Ադրբեջանի Պետական ​​անվտանգության ծառայություն Պեսկովը պատասխանել է Crocus-ում ահաբեկչության վերաբերյալ վարկածների մասին հարցին Ուկրաինան առաջնագծում այժմ լճացման վիճակում է և բացառապես պաշտպանվում է. Զելենսկու գրասենյակ Գազամատակարարման վթարային դադարեցում Գյումրի քաղաքում «Գոյ»-ը պատրաստ է գործունեություն ծավալել որպես անկախ թատրոն Հայաստանից թողել են «տրաֆարետը», որի տակ աշխատում է թուրքական շահերի սպասարկողը. Էդուարդ Շարմազանով Չեմ բացառում, որ այսօր հնչած հայտարարություններից հետո Արցախի պետական և քաղաքական գործիչների նկատմամբ կսկսվի հետապնդումների նոր ալիք. Սաղաթելյան Հրդեհ Խոտ գյուղում․ ի՞նչ է հայտնի Հայկ Մարությանն առաջիկայում կուսակցություն կհիմնի Գործող իշխանությունները գիտակցաբար ստանձնում են զիջողի, հանձնողի կերպարը. Մենուա ՍողոմոնյանՏաք օդային հոսանքներ են ներթափանցում Հայաստան Ինչու՞ են ՀՀ իշխանությունները փաստացի աջակցում ռազմական գործողությունների վերսկսմանը«Գագիկ Ծառուկյան» բարեգործական հիմնադրամի հովանու ներքո իրականացվել է 23-րդ «Արտավազդ» ամենամյա մրցանակաբաշխությունը . ՏոնոյանՉտրվե´լ թշնամական հերթական սադրանքին. «Հայաքվե» Crocus City Hall-ում ահաբեկչություն իրականացնողները եղել են թմրամիջոցների կամ հոգեմետ նյութերի ազդեցության տակ Երևանում երկու անձանց դանակահարած երիտասարդն է ձերբակալվել․ ի՞նչ է հայտնի Իտալիան կառուցում է լողացող հիբրիդային էլեկտրակայանՀետքա՞յլ՝ ԵՄ անդամության դիմումի հարցում «ՎԱԶ-21214»-ի 31-ամյա վարորդը մահացել է Գրիգոր Դանիելյանի որդուն հիվանդանոց են տեղափոխել