Գիշատիչ լինում են ոչ միայն կենդանիները, այլ նաև... բույսերը
ԼԱՅՖՄենք գիտենք, որ...
Աշխարհում բոլոր կենդանի օրգանիզմները ներառված են սննդային շղթայում. բույսերը ֆոտոսինթեզի շնորհիվ էներգիա են գեներացնում, կենդանիների որոշ տեսակներ սնվում են այդ բույսերով, իսկ այդ կենդանիներով սնվում են գիշատիչ այլ կենդանիներ, և դրա հակառակը չի լինում:
Իրականում այդպես չէ:
Պարզվում է, որ կան նաև գիշատիչ բույսեր: Այսինքն՝ բույսեր, որոնք սնվում են կենդանիներով: Գիշատիչ բույսերը բազմամյա խոտաբույսեր են, որոնք որսում են միջատներ, հազվադեպ՝ այլ մանր կենդանիներ, և դրանք օգտագործում որպես լրացուցիչ (գլխավորապես ազոտային) սնունդ։ Սրանք հանդիպում են ամենուրեք (առավելապես արևադարձային և մերձարևադարձային երկրներում)։ Հայտնի է գիշատիչ բույսերի մոտ 500 տեսակ, Հայաստանում կա այդպիսի 3 տեսակ բույս։ Սրանք աճում են ազոտական միացություններով աղքատ միջավայրում՝ լճերի ու գետերի ափերին, տորֆային ճահիճներում, գերխոնավ մարգագետիններում։ Գիշատիչ բույսերը ունենում են միջատաորս հարմարանքներ՝ պարկեր, թարթիչավոր, ատամնաձև ելուստներ ու խոռոչներ, յուրահատուկ գունավորում, արտազատում են միջատներին հրապուրող քաղցրավուն, կպչուն և հոտավետ նյութեր։ Պեպսինի տիպի հատուկ ֆերմենտների և օրգանական թթուների (մրջնաթթու, բենզոյական թթու) միջոցով գիշատիչ բույսերը որսած միջատների սպիտակուցները քայքայում են առավել պարզ, հեշտ յուրացվող միացությունների։ Վերերկրյա գիշատիչ բույսերի արմատային համակարգը թույլ է զարգացած, ջրայինների մոտ այն բացակայում է, բայց նրանք կարող են իրենց գոյությունը պահպանել նաև հողից և ջրից ստացվող նյութերի հաշվին։ Կենդանական սնունդը արագացնում է այդ բույսերի զարգացումը, անցումը ծաղկման և պտղատվության։ Սրանք շատ զգայուն են, արտաքին գրգիռներին անմիջական և կտրուկ ռեակցիա տալու ունակությունը նրանց մոտ հասել է կատարելության։ Գիշատիչ բույսերից է խորշաբույսը, որը ազատ լողացող ջրային բույս է, նրա տերևների մի մասը ձևափոխվել են մանր փամփուշտիկների, որոնցով նա որսում է ջրային մանր կենդանիներ, որդեր, թրթուրներ և մարսում նրանց։ Գիշատիչ բույսերը հատկապես շատ են Գվինեայի, Օվկիանիայի և Ավստրալիայի մերձարևադարձային խոնավ կլիմա ունեցող անտառներում: Բանն այն է, որ այդ անտառներում շատ խիտ բուսականություն է, և գետնին մոտ գտնվող շարքերում համարյա լույսի շող չի ընկնում: Լիանաները հարմարվում են դրան ծառերի բներին փաթաթվելով և վերև բարձրանալով ու լույսին հասնելով: Իսկ որոշ բույսեր փոխել են իրենց «մասնագիտացումը» և անլույս միջավայրում գոյատևում են էներգիայի այլ աղբյուրներ գտնելով: Ընդ որում, նրանք տեղավորվում են ինչպես գետնի վրա , այնպես էլ այլ ծառերի բներին: Օրինակ, նեպենտեսը, իր էությամբ լիանա լինելով, տեղավորվում է ծառերի ճյուղերին, բացում է իր սափորիկները և սկսում որսալ միջատներ և այլ մանր կենդանիներ, ներառյալ՝ կաթնասուն կենդանիներ: Այս բույսի սափորիկը առաջանում է տերևների բարդ համակցությունից: Արտաքինից այն նման է ծաղկի և անգամ բուրում է ծաղկի պես, բայց դա ընդամենը «քաղցրի սիրահարների» համար վարպետորեն լարված թակարդ է: Երբ ինչ–որ կենդանի փորձում է օգտվել այդ «ծաղկի» քաղցր նեկտարից և ընկնում է սափորի մեջ՝ թակարդը փակվում է, և այդ կենդանին արդեն կարող է միայն ընդամենը մարսվել մի քանի ժամվա ընթացքում:
Նեպենտեսը իր անունը ստացել է հին հունական դիցաբանությունից: Բանն այն է, որ այդ անունը նշանակում է դեղ, դարման, որը ցրում է թախիծը, ժամանակակից բժշկական լեզվով ասած՝ հակադեպրեսանտ է: Որոշ գիտնականներ համարում են, որ այդպես անվանել են օփիումին հին Եգիպտոսում: Միջատների և մանր կրծողների համար այդ բույսի քաղցր նեկտարը ձգում է նրանց և կարծես թե օփիում լինի, բայց, ինչպես ասում են, ձրի պանիրը միայն թակարդում է լինում:
Կամո Խաչիկյան