Աշխարհի ամենադիմացկուն կենդանին
ԼԱՅՖՄենք գիտենք, որ...
Արտաքին անբարենպաստ պայմաններին հարմարվելու ունակությամբ ամենատոկուն կենդանիները խավարասերներն են (ուտիճներ): Ռադիացիան նրանք լավ են տանում, առանց գլխի կարող են մի քանի շաբաթ ապրել, իսկ թույները նրանց համար կարծես քաղցրավենիք լինեն և այլն:
Իրականում այդպես չէ:
Պարզվում է, որ մոլորակի ամենատոկուն կենդանի օրգանիզմները մի քանի միլիմետր մարմին ունեցող Tardigrada (ռուսերեն тихоход, բառացիորեն թարգմանած՝ դանդաղաշարժ) կոչվող անողնաշարավորներն են. սրանք իրենց կառուցվածքով մոտ են հոդվածոտանիների (միջատների) դասին (դասակարգման հարցով վերջնականորեն որոշված չէ, թե որ դասին են պատկանում սրանք): Առաջին անգամ այս կենդանիներին 1773 թվականին հայտնաբերել է գերմանացի հոգևորական Գյոցեն և անվանել «փոքրիկ ջրային արջ»: 1777 թվականին իտալացի գիտնական Լադզորո Սպալլանցանին նրանց տվեց Tardigrada անունը: Կիսաթափանցիկ այս կենդանիները կազմված են 4 հատվածից և գլխից, ունեն չորս զույգ կարճ և հաստ ոտիկներ: Tardigrada–ն շատ դանդաղ է շարժվում՝ մոտավորապես 2–3 միլիմետր րոպեում: Ունի մեկ զույգ սուր ատամիկ, որոնցով նա ծակում է ջրիմուռների կամ մամուռի բջիջները և դրանցով էլ հենց սնվում: Ներկայումս հայտնի է Tardigrada–ի ավելի քան 400 տեսակ: Կապված արտաքին պայմանների նկատմամբ տոկունության հետ՝ նրանք տարածված են ամենուրեք՝ սկսած Հիմալայների 6 000 մետր բարձրությունից՝ վերջացրած օվկիանոսային 4 000 մետր խորություններով: Հանդիպում են նաև տաք գեյզերային ջրերում և անգամ հավերժական սառույցի տակ: Ըստ տեսակի, Tardigrada–ն ջրային կենդանի է, բայց ամենաշատը նրանց կարելի է հանդիպել մամոռի և քարաքոսների մեջ: Ընդ որում, անգամ 1 գրամ չորացած քարաքոսի մեջ կարող է լինել մինչև 1 000 առանձնյակ: Բացի բուսական սննդից, այս կենդանիները կարող են սնվել նաև մանր որդերով և այլ կենդանիներով, իսկ իրենք կեր են հանդիսանում տզերի և այլ միջատների համար:
Tardigrada–ները գիտնականների ուշադրությունը գրավել են իրենց՝ արտաքին անբարենպաստ պայմաններին հարմարվելու ունակությամբ դեռևս Սպալլանցանիի կողմից: Նկարագրելով այս կենդանիների վերակենդանացումը մեկ տարվա անաբիոզի վիճակից՝ գիտնականը նրանց անվանեց «մեռյալներից հարություն առածներ»: Բանն այն է, որ անբարենպաստ արտաքին պայմանների դեպքում Tardigrada–ները ընկնում են անաբիոզի վիճակի մեջ, իսկ պայմանները լավանալիս անմիջապես ակտիվանում են: Նրաք գոյատևում են շնորհիվ այն բանի, որ ենթարկվում են անհիդրոբիոզի՝ չորանում են, կորցնում հեղուկը: Այդ վիճակում նրանք մարմնի ներսն են քաշում վերջույթները, փոքրանում են ծավալով և ընդունում տակառի տեսք: Այս վիճակում նրանց նյութափոխանակությունը անկում է ապրում մինչև 0,01 %–ի, իսկ ջրի պարունակությունը նորմայից հասնում է 1 %–ի: Այս վիճակում Tardigrada–ները ունակ են տանել աներևակայելի անբարենպաստ վիճակներ: Նրանք ունակ են 30 տարի գտնվել –20օ C , իսկ հելիումով սառեցման ժամանակ՝ 20 ամիս –193օ C և 8 ժամ –271օ C պայմաններում: Տաքացման դեպքում նրանք համեմատաբար ավելի զգայուն են և դիմանում են միայն 10 ժամ +100օC ջերմաստիճանում: 570 000 ԲԷՌ ռադիացիան սպանում է նրանց միայն կեսին (500 ԲԷՌ–ը մահացու է մարդու համար): Նրանք շատ երկար կարող են գտնվել ածխաթթու գազի, ծծմբաջրածնային գազի միջավայրում: Մի հետազոտության ընթացքում Tardigrada–ներին ենթարկել են 600 ՄՊա ճնշման (մոտավորապես 6 000 մթնոլորտ), բայց նրանք դիմացել են: Շվեդ գիտնականները այս կենդանիներին ուղարկել են բաց տիեզերք, որտեղ նրանք անաբիոզի վիճակում մնացել են 10 օր, ընդ որում՝ ենթարկվել նաև արհեստական այլ ազդակների ազդեցությանը (վակուում, ռադիացիա, ուլտրամանուշակագույն ճառագայթ և այլն), արդյունքում համարյա բոլոր Tardigrada–ները կենդանի են մնացել և հետո էլ սերունդ են տվել: Հայտնի են դեպքեր, երբ չոր վիճակում 120 տարի պահպանված քարաքոսը տեղափոխել են ջրի մեջ և անմիջապես վերակենդանացել են այնտեղ քնած Tardigrada–ները:
Կամո Խաչիկյան