Ոչ թե պատահականության ծնունդ ենք, այլ ստեղծագործության
ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆՀայ առաքելական եկեղեցու Տավուշի թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տ. Բագրատ եպիսկոպոս Գալստանյանը հրապարակել է իր դասախոսություններից մեկը, որը հատկապես այս օրերին բավական արդիական է: Հաշվի առնելով թեմայի կարևորությունը, Եկեղեցու հանդեպ պարբերաբար իրականացվող հարձակումների փաստը, արժեհամակարգերի խաթարման վտանգը, հոդվածը տպագրում ենք ամբողջությամբ:
Մարդկային կյանքի զարգացումն իր սկզբնավորումից ի վեր՝ իր նշանակալի պատմական շրջաններով և մեծագույն իրադարձություններով, ընդհանուր առմամբ կարող ենք հաստատել, որ անառարկելիորեն պայմանավորված է երեք հիմնական բաղադրիչներով՝ կրոնական, քաղաքական, տնտեսական: Հնագույն ժամանակներից սկսած՝ մարդու ստեղծագործության հետ գրեթե մեկտեղ, տեսնում ենք կրոնական ատաղձով տնտեսական կամ քաղաքական շահերի հակամարտությունն ու բախումը, ինչպես, օրինակ, Կայենի և Աբելի հակամարտությունը, երբ կրոնական երանգով՝ Աստծուն հաճելի լինելու գաղափարը, արտահայտված էր տնտեսական բնութագրով: Նման հարաբերությունների օրինակ է նաև Շամիրամի և Արա Գեղեցիկի պատմությունը, որը սակայն մեր օրերում չի դիտարկվում գոյաբանական (էկզիստենցիալ) տեսակետից, այլ քննվում է սոսկ առասպելաբանության ժանրի մեջ: Այս պատմությունը լավագույնս արտահայտում է տնտեսական և քաղաքական շահի կամ հաղթանակի ամրագրումը կրոնի միջոցով: Շամիրամի ակտիվ տնտեսական գործունեությունը՝ շինարարություն, այգիներ, դաշտեր, արձանների կառուցում, Հայաստանում ընդունելություն գտավ միայն այն դեպքում, երբ հռչակվեց Արա Գեղեցիկի վերակենդանացման մասին՝ հարակից, Հայաստան ներմուծելով սեփական պաշտամունքային համակարգը:
Անդրադառնալով մեր ժամանակներին՝ կարող ենք նշել, որ այն բնութագրվում է որպես հետխորհրդային շրջան, սակայն համընդհանուր մտածողության և գիտակցության մեջ մարդիկ դեռ շարունակում են մնալ խորհրդային շրջանում: Ավելին, շատերն այն դիտարկեցին որպես մարքսիզմ-ռեալիզմի փլուզում, սակայն այն նոր իրողություն ծնեց, որտեղ մատերիալիզմը բարձրացավ նոր աստիճանի:
1991թ. «Ծոցի պատերազմը» նոր մարտահրավերներ առաջադրեց մարդկությանը: Հենց այդ ժամանակ վերահիմնադրվեց զենքի հետ միասին աշխարհը արժեքային փոփոխության ենթարկելու գաղափարը: Այն չմնաց սոսկ «զենքի պատերազմ», այլ տարբեր գեղեցիկ գաղափարների ու պաստառների՝ ժողովրդավարության, ազատականության, մարդու իրավունքների անվան ներքո նոր տեսակի և որակի պատերազմների պատճառ հանդիսացավ, որոնք ըստ էության սպասարկում են տնտեսական և նյութական շահերին ու մեծարմանը: Սա ենթագիտակցական հիմքն է այն կապիտալիզմի, որը գալիս է ոչ թե փոխարինելու, այլ լրացնելու մատերիալիզմը, որի արդյունքում մարդուն այսօր սկսում ենք գնահատել և բնորոշել իր ֆինանսական կամ նյութական կարողություններով: Նոր ժամանակների իդեալները կամ հերոսները դառնում են մեծ կարողություններով մարդիկ: Այս իմաստով մարդը բնորոշվում և գնահատվում է իր ունեցվածքի չափով, ինչ ունենալու կարողությամբ և ոչ թե իր ով լինելու ինքնությամբ՝ փաստորեն այսպիսով ինչ–ը գերադասելով ով–ին:
Հիմնական իմաստով «բոլոր պատերազմները» մարդկային կյանքի բոլոր սահմաններում՝ կրոն, տնտեսություն, մշակույթ, քաղաքականություն, մեծամասամբ ծառայում են համահարթեցման (գլոբալիզացիայի) գաղափարին, որում նյութը վերջնանպատակ է և ոչ թե միջոց՝ ծառայելու մարդկության երջանկությանը: Այս վերջնանպատակի ձգտումի «հոգեզավակները» և «աշխարհի» գործիքներն են դարձել սպառողականությունը, բազմագույն երանգներով ներկայացող աշխարհիկությունը, մեղքի ժխտողականությունը (externalization), բարոյականության հարաբերականությունը (relativizm) և այլն:
ա) Քաղաքական համահարթեցում. – Վերլուծելով քաղաքական համակարգն իր ամբողջության մեջ՝ նկատելի է, որ կառավարությունները, ժողովրդավարական ինստիտուտները հետզհետե դառնում են ստեղծված պատրանքներ, արհմիությունները դառնում են ներդրումային բանկերի, խոշոր կոռպորացիաների և այլ խոշոր տնտեսական միավորների ստվերներ, որի պատճառով էլ կառավարությունները բարեփոխումների (ռեֆորմների) անվան տակ ստիպված վաճառում են իրենց երկրների բարիքները՝ միևնույն ժամանակ արտաքին պարտքերը հասցնելով հսկայական թվերի: Քաղաքականությունը կամ քաղաքական գործունեությունը ամբողջովին դառնում է իմաստազուրկ, քանի որ այն այլևս ուղղված չէ մարդու համար բարիք ստեղծելուն, որի լույսի ներքո էլ նվազում են մարդկանց հանրային կյանքում դերակատարություն ունենալու ձգտումները, և մարդը իր հանրային կարգավիճակից մղվում է դեպի մեկուսացում, որի համար լավագույն հարթակ են սոցիալական ցանցերը, որոնք ստեղծված են մարդու հանրայնացումը ապահովելու շղարշով, բայց իրականում անկասելի կերպով նպաստում են նրա ինքնամեկուսացմանը:
բ) Տնտեսական համահարթեցում. – Խորհրդային մատերիալիզմի փլուզումը ոչ թե հաղթանակն էր հոգևորի, որի դեմ պայքարում էին Խորհրդային կարգերը՝ այլ հակառակը, այն խորացրեց մատերիալիզմը՝ «հին աստվածները» փոխարինելով «նոր աստվածներով ու կուռքերով»: Համաշխարհային մակարդակով տնտեսական միտքը մարդուն ուղղորդում է սպառողականության բացարձակեցման, որն էլ պատճառն է քաղաքակրթական մինիմալիզմի և համահարթեցման՝ իրական բացարձակ հեղինակությունները փոխարինվում են մարդու կողմից ստեղծվածներով, որի վտանգավոր արտահայտությունն է նոր կրոնի՝ «իրավունքի կրոնի» տենչը՝ ի հակադրություն պարտավորությունների և պատասխանատվության: Հոգևոր կյանքում ևս սպառողական հոգեբանությունը նոր շերտ է ընդգրկում, որտեղ մարդը ձգտում է ստանալ և ոչ թե տալ: Տնտեսական նման միտքը տարածվում է տարբեր ձևերով, ինչպես լիբերալիզմը և տեխնոլոգիաների զարգացումը, ազատականություն ամեն ինչում առանց սահմանի, որի բուն թիրախը կրոնն է կամ այն կրող հաստատությունը՝ համայնքը: Համայնքային կյանքի գիտակցությունն ու անհրաժեշտությունը փոխարինվում է անհատապաշտության գաղափարով, և որպես հետևանք, մարդու իրական կարիքները և զգացումները, հատկապես մարդը մարդու կարիքն ունենալու բացարձակ գաղափարն աննկատ կերպով տեղատվություն է ապրում և պտտվում է սպառողականության թելադրանքի շուրջ, որում ահռելի դերակատարություն ունի ժամանակակից մամուլի (մեդիա) աշխարհն իր բոլոր դրսևորումներով՝ բացասական և տագնապալի լուրերով մարդուն պահելով կախվածության և տագնապի մեջ՝ նրան զրկելով մտածելու և իրական կարիքները գնահատելու կարողությունից: Իրական արվեստը, մշակույթը, մարդկային բոլոր ազնիվ զգացումները դառնում են ապրանք, գովազդի միջոց՝ վերացնելով այս բոլորի վեհությունն ու խորհրդավորությունը, մարդուն իր բոլոր ապրումներով վերածելով և գրեթե հավասարեցնելով ապրանքի կամ թվանիշի աստիճանի: Սերը և սիրո զգացումը վերածվում է ժամանցային մի երևույթի, որում սիրո սրբությունն ու սրբազնությունը նկատվում է լուսանցքային և անկարևոր: Այս իմաստով մարդկությունը հայտնվել է քաղաքակրթական համահարթեցման ալեբախումների մեջ: Խելահեղ արագությամբ զարգացող տեխնոլոգիաները թվացյալ կերպով մարդու երջանկությանը ծառայելու պատրանքն են ստեղծում՝ փորձելով հատկապես տնտեսական ու նյութական միջոցներով, ամեն ինչում առանց սահմանի՝ ազատականության իդեալով բավարարել մարդկային կարիքները: Մարդն ըստ էության մեր ժամանակներում դառնում է անդեմ սպառող, համարակալված ապրանք: Հատկանշական է նաև, որ այս տրամաբանությամբ տեխնոլոգիաների զարգացումը բերում է մարդկանց հարաբերությունների փոփոխմանը, մենք կարծես ապրում ենք գլոբալ կազինոյում կամ գլոբալ լունապարկի մեջ՝ հայտնագործության և դրամի, նյութի ու տեխնիկայի հետ միասին: Մինչդեռ այսօր ինքնության կորստի վտանգի, հուսահատության, վախի, անորոշության և անհատապաշտության հոսանքին դեմհանդիման գտնվող մարդն ամեն ինչից առավել մարդու և Աստծու կարիքն ունի: Այս տրամաբանությունը, հաստատումը կամ ներքին մարդկային բնական զգացումն ու պահանջը բավարարելու առումով էլ ստեղծված ժամանակակից «աստված» սիրում է մարդուն և բացառիկ ծրագիր ունի նրա համար, բայց այն չի ցանկանում, որպեսզի այդ ծրագիրն իրականացվի տառապանքով, ինքնազոհողությամբ և հոգևոր տևական պայքարով: Այսպիսի ընկալումը խաչելության պատրանքն է առանց գամերի և փշե պսակի, մարդու փրկության ձգտումն է առանց Աստծու՝ սեփական ջանքերով, իրական և խորքային պաշտամունքը վերածելով ժամանցային միջոցառման: Սա հավատքի նվազեցումն է սոսկ արժեհամակարգային և բարոյական գաղափարախոսական աստիճանի, կենդանի ապրող հավատքը վերափոխելով մշակութային մնացուկի կամ մտահայեցողական խաղերի՝ այսինքն կրոն առանց Աստծու կամ քրիստոնեություն առանց Քրիստոսի, մշակութայնացած քրիստոնեություն առանց Քրիստոսի Անձի:
գ) Կրոնական համահարթեցում. – Ժամանակակից քրիստոնյա Եվրոպան ապրում է, թերևս, բարոյական և հոգևոր ճգնաժամի ամենածանր օրերը, որը մյուս կողմից նաև կարող է մղել հոգևոր արթնության, արմատների և ինքնության փնտրտուքի և վերագտնման: Եվրոպայում հիմնական առումով բախում է տեղի է ունենում անհատական ու համայնքային կյանքի գիտակցության միջև (individuum vs. person)՝ փորձելով ամեն գնով կրոնը՝ համայնքային հաղորդութենական կյանքը դարձնել անկարևոր և անընդունելի՝ կրոնականությանը հակադրելով հոգևորությունը: Կրոնը դառնում է ատելի, քանի որ այն ընկալվում է որպես պատվար լիբերալիզմին և համահարթեցմանը, որոնք ձգտում են «սպանել» Աստծուն, բնաջնջել ընտանիքի գաղափարը, վերացնել ապրող Աստծո իրականությունը, որովհետև կրոնը հարաբերականությանը հակազդում է հեղինակության բացարձակությամբ, ազատականությանը՝ ազատությամբ, իրավունքին՝ պատասխանատվությամբ, մեղքին՝ ապաշխարությամբ, անորոշությանը՝ հույսով, անհատին՝ համայնքով: Ի հեճուկս արևմտյան մտածողության, արևելքը դեռևս ունի այն միջավայրը, ուր մարդը արժեքավոր է իր համայնքային կյանքով: Անհատը նշանակություն ունի այնքանով, որքանով նա անձ է, որքանով նա ապրում է համայնքի մեջ: Այսուհանդերձ, ժամանակակից աշխարհում այս ընկալմանն ի պատասխան ծնվել է ամերիկյան մեսսիայականությունը կամ մեսիանիզմը, որը ոչնչով ավելի լավը չէ քան մահմեդական արմատական ծայրահեղականությունը, (որտեղ տնտեսության կամ ունեցվածքի երաշխավորը Աստված է), որոնք չեն տարբերվում իրենց մոտեցումներով, մեթոդներով, նպատակներով` ստեղծելու «մեղրի և կաթի երկիրը», որը սակայն կառուցված է «ոսկե հորթի» պաշտամունքի՝ փողի վրա, in god we trust հռչակումով, որտեղ փողը կամ տնտեսական գործունեությունը գրեթե նույնականացվում է Աստծո հետ:
Բնականաբար այսպիսի միջավայրի համար հոգևոր կյանքը դարձել է մեծագույն սպառնալիք: Այս իմաստով չեն դադարում տարատեսակ հարձակումները հոգևոր կյանքի և հանրային կյանքում առանցքային դերակատարություն ունեցող համայնքային գիտակցության դրսևորումների վրա ինչպիսին են եկեղեցին և ընտանիքը: Հստակ է որ, Եկեղեցին ապրում է աշխարհի մեջ, աշխարհի հետ և շատ հաճախ էլ գործում է ընդդեմ աշխարհի այդ աշխարհի քավության համար՝ առաջնորդելով նրան ապաշխարության՝ metanoia–ի, այն երջանիկ փոփոխության, որն ազատագրում է մարդուն և վերադարձնում իր բնական և աստվածային նկարագրին: Մեր օրերում մարդու արժեքի պաշտպանության միակ և իրական հակազդեցության օջախը եկեղեցին է՝ իր հաղորդութենական համայնքային շնորհով: Այսօր, սակայն, եկեղեցին կարիքն ունի վերադառնալու իր համայնքային նկարագրին և էությանը՝ ստեղծելու այն միջավայրը, ուր մարդիկ կիսում են բոլոր ուրախություններն ու խնդիրները, որտեղ հաղթանակը, զոհաբերությունը և արդարությունը իրականություն են դառնում, որտեղ ապրում են այն գիտակցությամբ, որ ինչ պատահել է Քրիստոսին, պատահում է նաև մեզ: Արդյունքում աշխարհին կվերադարձվի խաղաղությունը, ներդաշնակությունը, որտեղ չեն հաջողում զենքով ու ռումբերով՝ այլ երկխոսությամբ:
Այսօրվա բոլոր թիրախները ուղղված են մարդու հոգևոր կյանքին, ինչը ուղղակի կամ անուղղակի կերպով առնչվում է եկեղեցու հետ: Հետևաբար, մարդն առավել քան երբևէ անպաշտպան է, և իրական պատերազմը ոչ թե ռազմի դաշտում է, այլ հարձակումը տեղի է ունենում մարդու հոգու և մտքի աշխարհի վրա, ուր հանգրվանում է Ավետարանի գանձը:Այս ամենը մեզ պետք է հուշի և թելադրի, որ եթե ուզում ենք ավելի լավ միջավայր ունենալ, մենք պետք է պատասխանատվությամբ վերաբերվենք մեր իրավունքներին և ինքնության փնտրտուքի մեջ պետք է հիշենք, որ մենք որպես անձինք ոչ թե պատահականության ծնունդ ենք, այլ ՍՏԵՂԾԱԳՈՐԾՈՒԹՅԱՆ:
ԲԱԳՐԱՏ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ