Երևան, 28.Մարտ.2024,
00
:
00
1 $ = 0 ֏, 1 = 0 ֏, 1 = 0 ֏
ՀՐԱՏԱՊ


Շախմատի ու քաղաքականության ուղիղ կապը. ինչո՞ւ «վեզիրը» դարձավ «թագուհի»

ՀԱՆՐԱՀԱՅՏ ՄՈԼՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

Մենք գիտենք, որ...

Շախմատը իմաստուն խաղ է, և չնայած, ըստ էության, իրենից ներկայացնում է երկու բանակների՝ սևերի և սպիտակների պատերազմ, ուղղակի խաղ է և այնքան էլ կապ չունի քաղաքականության հետ: 

Իրականում այդպես չէ:

Պարզվում է, որ շախմատն այն տեսքով, ինչպես հասել է մեզ և ներկայումս օգտագործվում է, ժամանակի ընթացքում ձևավորվել է հենց քաղաքականության շնորհիվ, և դրա օրինակները բազմաթիվ են:

Ինչպես բոլորը գիտեն, շախմատը հորինվել է մոտ 1500 տարի առաջ, Հնդկաստանում: Ըստ ավանդության, Հնդկաստանի թագավորներից մեկն իրեն շրջապատել էր շողոքորթ պալատականներով։ Նրանց կեղծ գովասանքներից թագավորը դարձել էր շատ ինքնահավան ու ինքնավստահ։ Կտրվելով իրականությունից՝ թագավորը չէր լսում ոչ միայն ժողովրդի ձայնը, այլև հաշվի չէր նստում փիլիսոփաների ու գիտնականների հետ։ Սիսսուն, որը նույնպես վշտացած էր թագավորի անձնական քմահաճույքներից ու ինքնահավանությունից, որոշում է ապացուցել թագավորին, որ նա ինքնըստինքյան ոչինչ է, որ նա չի կարող շահել որևէ պայքար առանց իր հպատակների, առանց նրանց պաշտպանության։ Սիսսու փիլիսոփան երկար մտածում ու վերջապես հնարում  է շախմատը։ Հետագայում այս խաղը «հասել է» նախ՝ Պարսկաստան, ապա՝ արաբական երկրներ, իսկ ավելի ուշ՝ Իսպանիա և այլ եվրոպական երկրներ: Դարերի ընթացքում խաղը փոփոխությունների է ենթարկվել, և այդ փոփոխությունները, կանոնները, կարծես թե, անդրադարձն են ժամանակի հասարակական հարաբերությունների: Թագուհին կարող է ութ ուղղություններով տեղափոխվել այնտեղ, որտեղ ցանկանում է: Արքան նույնպես կարող է, բայց ընդամենը «տոտիկ–տոտիկ» ընթանալով: Ինչո՞ւ է թագուհին այդպիսի հսկայական առավելությամբ օժտված, երբ արքային է «մատ» հայտարարվում, մանավանդ, եթե նկատի առնենք, որ շախմատը հորինվել է այն հեռավոր ժամանակներում, երբ կանայք ու նաև թագուհիներն ամբողջովին իրավազուրկ են եղել, երբ տղամարդու գերազանցությունը կնոջ նկատմամբ ամենևին վիճարկման ենթակա չի եղել: Ի դեպ, եվրոպացիները դրան ոչ թե թագուհի են անվանում, այլ՝ «տիկին»: Իսկ հնում դա ոչ թե կին է եղել, այլ՝ տղամարդ: Պարսկաստանում կամ արաբական երկրներում թագուհուն «ֆերզ» կամ «վեզիր» են անվանում, որը, ինչպես գիտեք, շահի կամ խալիֆի բարձրաստիճան խորհրդականն է: Այդ իսկ պատճառով այն ամենաուժեղ ֆիգուրն է եղել: Երբ արաբները 10–րդ դարում շախմատը սկսում են տարածել Եվրոպայում, մասնավորապես Իսպանիայում, որը նրանց տիրապետության ներքո էր, մի շատ անհաջող թարգմանության պատճառով «վեզիր» բառը դառնում է «տիկին»: Կրկնեմ, դա այն ժամանակ էր, երբ ամբողջ Պիրենեյան թերակղզին մուսուլմանական ամիրայության մի մասն էր կազմում: Հետո՝ մոտ հինգ դար անց, սկսվում է «Ռեկոնկիստան», այսինքն՝ «Վերանվաճումը», որն ավարտվում է 1492 թվականին, երբ իսպանացիները գրավում են Գրանադան: Լիովին իրավահավասար «կաթոլիկ թագակիրները»՝ Ֆերդինանդն ու Իզաբելը, մահմեդականներին Միջերկրական ծովի աֆրիկյան ափ են նետում: Ահա այս Իզաբելն էլ փոփոխել է տալիս շախմատի կանոնները: Նա պահանջում է, որ այս խաղի մեջ տիկինը առավել մեծ իշխանություն ունենա: Եվ, համաձայն նրա պահանջի, շախմատի թագուհին արդեն կարող էր բոլոր ուղղություններով տեղաշարժվել:

Ֆրանսիական Մեծ հեղափոխության շնորհիվ է, որ շախմատի «զինվորը» հակառակորդին «ուտելու լիազորությամբ» է օժտվել: Մինչ այդ իրադարձությունը շախմատի զինվորը չէր կարող «ուտել», իսկ նրան, որպես «թնդանոթի միս», բոլորը կարող էին «ուտել»: Բայց 1789 թվականից հետո (հեղափոխությունը տեղի ունեցավ այդ թվականին) զինվորը ոչ միայն «ուտելու», այլ նաև «բարձրանալու» իրավունք է «նվաճում». հասնելով 8–րդ հորիզոնական՝ այն կարող էր վերածվել թագուհու, նավակի, փղի կամ ձիու, ինչպես հանրապետության արժանավոր քաղաքացիները: Բայց այս պահանջն ամբողջ աշխարհում չի ընդունվել: Թագուհին Իրանում և արաբական երկրներում այսօր էլ «վեզիր» է անվանվում, և ոչ մեկը չի համարձակվում նրան «տիկին» կամ «թագուհի» անվանել:

Հնում շախմատն անվանում էին «չատուրանգա», որը սանսկրիտից (հին հնդկերեն) թարգմանաբար նշանակում է «բանակների չորս զորամիավորում»: Այն արդեն իսկ շատ նման էր մերօրյա շախմատին. խաղը տեղի էր ունենում 8×8 խաղատախտակի վրա, սակայն վանդակները միագույն էին։ Սև ու սպիտակ վանդակների բաժանումը ի հայտ է եկել ավելի ուշ՝ Եվրոպայում: Խաղին մասնակցում էր ոչ թե երկու խաղացող, այլ՝ չորս, որոնցից յուրաքանչյուրն իր «զորքը» շարում էր խաղատախտակի մի անկյունում՝ հետևազոր (զինվորներ), հեծելազոր (ձի), ռազմական փղեր (փիղ) և ռազմակառք (նավակ): Զորքը ղեկավարում էր ռաջան՝ հնդիկ թագավորը: Խաղաքարերն ունեին չորս գույն՝ սև, կանաչ, դեղին և կարմիր: Խաղը շարունակվում էր այնքան ժամանակ, մինչև չէին ոչնչանում հակառակորդի բոլոր խաղաքարերը:

Ի դեպ, պարզվում է, որ անգամ եկեղեցին դրական ավանդ ունի շախմատի զարգացման գործում: Շախմատային ծալվող խաղատախտակը հայտնագործվել է 1125 թվականին՝ շախմատ խաղացող մի հոգևորականի կողմից: Երբ եկեղեցին արգելել է հոգևորականներին շախմատով զբաղվել, նա խաղատախտակը բաժանել է երկու մասի և ծալել այնպես, կարծես երկու գրքեր՝ մեկը մյուսի վրա դրված:

 

Կամո Խաչիկյան 

Ինձ մոտ ձևավորված կարծիք կա, որ վերջնակետն Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրն է. Նաիրի ՍարգսյանՏուգանքի 50 տոկոսը վճարելու դեպքում պարտավորությունը կհամարվի կատարված. ՆԳՆ ԱՄՆ բենզալցակայանում հզոր հրդեհ է բռնկվել (տեսանյութ)Խոշոր ավտովթար՝ Երևանում․ բախվել են «Nissan»-ն ու «Ford Transit»-ը. վարորդները հիվանդանոցում ենՎիճաբանություն և ծեծկռտուք՝ Երևանում․ կռվի մասնակիցների մեծ մասը անչափահասներ են․ կա վիրավոր 5,7 մագնիտուդով երկրաշարժ՝ ԱֆղանստանումՓաշինյանը խմբեր է գործուղում Տավուշի մարզ Բաքուն օկուպացված Ստեփանակերտի մարզամշակութային համալիրը ներկայացրել է որպես «գաղտնի ռազմական համալիր»Քաղբանտարկյալ Նարեկ Սամսոնյանի բաց նամակ-հարցումը Հայաստանում ԱՄՆ դեսպան Քրիստինա Քվինին Եվրոպական խորհրդի քաղաքական և անվտանգության հարցերով կոմիտեի անդամները կայցելեն Հայաստան «Կրոկուսի» վրա հարձակված ահաբեկիչները հոգեմետ նյութերի ազդեցության տակ են եղել Վթարային ջրանջատում Երևանի Մալաթիա Սեբաստիա վարչական շրջանում Պարզվել է 20-ամյա հղի կնոջ մահվան պատճառը. մեղադրանք է ներկայացվել բժշկական կենտրոնի երեք բժշկիԼարսը բաց է Telegram-ը գործիք է դառնում ահաբեկիչների ձեռքում. Պեսկով Փարիզը Բաքվում լրտեսական ցանց է ստեղծում․ Ադրբեջանի Պետական ​​անվտանգության ծառայություն Պեսկովը պատասխանել է Crocus-ում ահաբեկչության վերաբերյալ վարկածների մասին հարցին Ուկրաինան առաջնագծում այժմ լճացման վիճակում է և բացառապես պաշտպանվում է. Զելենսկու գրասենյակ Գազամատակարարման վթարային դադարեցում Գյումրի քաղաքում «Գոյ»-ը պատրաստ է գործունեություն ծավալել որպես անկախ թատրոն Հայաստանից թողել են «տրաֆարետը», որի տակ աշխատում է թուրքական շահերի սպասարկողը. Էդուարդ Շարմազանով Չեմ բացառում, որ այսօր հնչած հայտարարություններից հետո Արցախի պետական և քաղաքական գործիչների նկատմամբ կսկսվի հետապնդումների նոր ալիք. Սաղաթելյան Հրդեհ Խոտ գյուղում․ ի՞նչ է հայտնի Հայկ Մարությանն առաջիկայում կուսակցություն կհիմնի Գործող իշխանությունները գիտակցաբար ստանձնում են զիջողի, հանձնողի կերպարը. Մենուա ՍողոմոնյանՏաք օդային հոսանքներ են ներթափանցում Հայաստան Ինչու՞ են ՀՀ իշխանությունները փաստացի աջակցում ռազմական գործողությունների վերսկսմանը«Գագիկ Ծառուկյան» բարեգործական հիմնադրամի հովանու ներքո իրականացվել է 23-րդ «Արտավազդ» ամենամյա մրցանակաբաշխությունը . ՏոնոյանՉտրվե´լ թշնամական հերթական սադրանքին. «Հայաքվե» Crocus City Hall-ում ահաբեկչություն իրականացնողները եղել են թմրամիջոցների կամ հոգեմետ նյութերի ազդեցության տակ Երևանում երկու անձանց դանակահարած երիտասարդն է ձերբակալվել․ ի՞նչ է հայտնի Իտալիան կառուցում է լողացող հիբրիդային էլեկտրակայանՀետքա՞յլ՝ ԵՄ անդամության դիմումի հարցում «ՎԱԶ-21214»-ի 31-ամյա վարորդը մահացել է Գրիգոր Դանիելյանի որդուն հիվանդանոց են տեղափոխելՄեկ օրում հանրապետությունում արձանագրվել է 16 ՃՏՊ. 3 մարդ զոհվել է, 29-ը՝ վիրավորվել Արտառոց դեպք՝ Գեղարքունիքում․ հայրը կասկածվում է դստերը ծեծելու և սեռական հարաբերության փորձի համար Երբ ռուսական ռազմաբազան դուրս գա, Հայաստանը չի հետաքրքրի ոչ մեկին. Արշակ Կարապետյան Բոլոր ծրագրերը պետք է սպասարկեն Արցախ մեր հավաքական, անվտանգ ու արժանապատիվ վերադարձի տեսլականին Տավուշում տեղի ունեցողը կոպիտ սխալների արդյունք է. ԹաթոյանՍեպտեմբերից աշակերտներն այլևս գնահատական չեն ստանա Ադրբեջանի ՄԻՊ-ն օկուպացված Ստեփանակերտում հանդիպել է այնտեղ մնացած արցախցիների հետ «Զանգի, ասա` ռnւմբ կա «Դալմա մոլ»-ում». զգուշացե՛ք, թիրախում երեխաներն են (լուսանկար) Վարչախմբի թիրախում հաջորդը ռուսական ռազմակայանն է Չեմ զարմանա, եթե Փաշինյանը սա կարդա և իր հերթական տիկ-տոկյան լայվի ժամանակ հպարտությամբ պատմի երեխաներին, որպես «խաղաղության» մասին բարի հեքիաթ. ՉալաբյանԱզատության, անկախության և բարգավաճման խորհրդանիշ արձանը, ամերիկացիների դժվարին նվիրատվությունն ու Պուլիտցերի զայրույթը. «Փաստ»Ու՞մ է մեղադրում Անդրանիկ Քոչարյանը Հայաստանը վերածվում է Արեւմուտքի՝ ծայրահեղ վտանգավոր ծրագրերի իրականացման գործիքի․ Զախարովա ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ԱՅՍ ՕՐԸ (28 ՄԱՐՏԻ)․ Առաջին անգամ հիդրոպլանի փորձարկում, լվացքի մեքենայի արտոնագրում. «Փաստ»Crocus City Hall-ում տեղի ունեցած ահաբեկչության հետևանքով տուժածների թիվն աճել է