Աշխարհում «ձուկ» հասկացություն գոյություն չունի
ԼԱՅՖՄենք գիտենք, որ...
Կան բազմաթիվ ձկներ, որոնց տեսակների անունները անվերջ կարելի է թվարկել։ Ընդ որում, կան ոսկրավոր և կռճիկավոր ձկներ, բուսակեր, ամենակեր կամ գիշատիչ ձկներ, քաղցրահամ ջրերի և օվկիանոսային ձկներ և այլն։ Մի խոսքով, ձկները կենդանիների թագավորության բազմանդամ մի խումբ են կազմում։
Իրականում այնքան էլ այդպես չէ։
Պարզվում է, որ «ձուկ» հասկացությունը, որպես այդպիսին, կարելի է արտաբերել հավանաբար միայն խոհարարական տեսակետից։ Ըստ «Օքսֆորդի ստորջրյա աշխարհի հանրագիտարանի», ինչքան էլ դա անհավանական թվա, բայց այնպիսի հասկացություն, ինչպիսին «ձուկ»–ն է, աշխարհում գոյություն չունի։ Այդ հասկացությունը ուղղակի հարմար տերմին է, որով նկարագրում են ջրային այն ողնաշարավորին, որը ո՛չ կաթնասուն է, ո՛չ կրիա է և ո՛չ էլ այլ տեսակի կենդանի է։ Ամբողջ կյանքը ծախսելով կենդանիներին ուսումնասիրելու վրա՝ հայտնի կենդանաբան Ստիվեն Ջեյ Գուլդը (1941–2002) ևս եկել է նույն եզրակացությանը։ Ըստ նրա, «ձուկ» (անգլերեն fish) տերմինը օգտագործվում է բացարձակապես տարբեր կենդանիների դասերի՝ կռճիկավորների (շնաձուկ և այլն), ոսկրավորների (պիրանիա, իշխան, ծովաձիուկ և այլն) և անողնաշարավոր կամ անծնոտավորների (միքսինա, մինոգա և այլն) նկատմամբ։ Բանն այն է, որ կենսաբանական դասակարգումը սահմանվում է որպես «օրգանիզմների դասավորում հիերարխիկ խմբերով, որտեղ իրար մոտ գտնվող հիերարխիկ խմբերը միավորվում են ավելի մեծ խմբերի մեջ։ Խումբը սահմանվում է որպես նմանատիպ հատկանիշներ ունեցող օրգանիզմների համակարգ»։ Ընդ որում, կենսաբանական դասակարգումը հիմնված է ամենամոտ ընդհանուր նախնուց ունեցած ընդհանուր ծագման վրա, իսկ «ձկներ» համարվող խմբի տարբեր անդամներ ընդհանուր նախնուց ճյուղավորվել են շատ վաղ, այնպես որ, օրինակ, կարմրախայտ ձուկը ծագումնաբանությամբ ավելի մոտ է մարդուն, քան, ասենք, նույն միքսինա ձկանը։ Ըստ կենսաբանական դասակարգման, մի մեծ խումբ են կազմում կենդանիները (լատիներեն՝ Animalia, Metazoa), որը ավանդաբար (սկսած Արիստոտել ից) առանձնացվող կատեգորիա է և ներկայումս ունի թագավորության աստիճան։ Կենդանիների դասական հատկանիշներն են՝ հետերոտրոֆ լինելը (սնվում են պատրաստի օրգանական միացություններով) և ակտիվ տեղաշարժվելու ունակությունը։ Երբեմն կենդանիներ ասելով՝ հասկանում են բոլոր կենդանի օրգանիզմները։ Կենդանիները բաժանվում են մի քանի խմբերի՝ ողնաշարավորներ (կաթնասուններ, թռչուններ, ձկներ, սողուններ, երկկենցաղներ), փափկամարմիններ, հոդվածոտանիներ, օղակավոր որդեր, մեդուզաներ, սպունգներ։ Բոլոր կենդանիները, բացառությամբ սպունգների, ունեն միանման կառուցվածք՝ մկաններ, ներքին օրգաններ (մարսողական, շնչառական և այլն), ուղեղ, աչքեր, ականջներ, քիթ, բերան, ոտքեր, ձեռքեր, ոսկորներ և այլն։ Կենդանիների օրգանիզմին հատուկ են նաև օրգանների և մարմնի այլ մասերի միացությունները։ Ի տարբերություն այլ կենդանի օրգանիզմների, կենդանիները բազմանում են սեռական ճանապարհով։ Պալեոնթոլոգները համարում են, որ կենդանիները առաջացել են մոտ մեկ միլիարդ տարի առաջ՝ Տոնիան աշխարհագրական ժամանակաշրջանում։ Գտնված բրածոներում գույություն ունեն 5 միլիմետրանոց բարդ օրգանիզմների միացություններ, որոնք և կարող են լինել ներկայիս կենդանիների նախնիները։ «Կենդանիներ» թագավորության «ձկներ» տեսակի առանձնահատկությունը նրանց ջրում ազատ տեղաշարժվելու և ապրելու կարողությունն է։ Միլիոնավոր տարիների ընթացքում դեռ պրիմիտիվ կենդանիների մոտ ձևավորվել է գլուխ, պոչ և լողակներ։ Եթե համարենք, որ ձկներին կարելի է միավորել մեկ խմբում միայն նրանց ջրում ապրելու հատկության շնորհիվ, ապա կարելի է նույն հաջողությամբ չղջիկին և, ասենք, ճնճղուկին դասել նույն խմբում, չնայած չղջիկը կաթնասուն է, իսկ ճնճղուկը՝ թռչուն։ Ստացվում է, որ կենսաբան –էվոլյուցիոների համար ձուկը, որպես այդպիսին, կարող է լինել ընդամենը որպես ճաշացուցակի մաս և ոչ թե գիտական սահմանում։
Ի դեպ, սա դեռ լավ է, քան եղել է առաջ։ Մինչև 16–րդ դարը «ձուկ» էին համարում նաև փոկերին, կետերին, կոկորդիլոսներին և անգամ գետաձիերին։ Անգամ հիմա շարունակում են ձուկ կոչել ծովաստղերին, կաղամարներին, խեցգետիններին, ոստրեներին և մեդուզաներին, չնայած, ըստ ցանկացած գիտական սահմանման, սրանք բոլորովին էլ ողնաշարավոր կենդանիներ չեն։ Անհասկանալի է նաև այն հարցը, թե ինչ տեսակի մեջ կարելի է դասել ջրահարսներին. պարզ չէ՝ սրանք ձո՞ւկ են, թե, մարդ։ Գիտությունը դեռ անելիքներ ունի։
Կամո Խաչիկյան