Վիեննայի «կառուցողական» հանդիպումը և Դավիթ Տոնոյանի շրջադարձային հայտարարությունը
ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՆիկոլ Փաշինյան-Իլհամ Ալիև առաջին պաշտոնական հանդիպումից հետո հայտարարություններով հանդես եկան թե՛ Հայաստանի ու Ադրբեջանի ղեկավարները և թե՛ համանախագահները։ Այդ հայտարարություններն ուրվագծում են կարգավորման գործընթացի ներկայիս հանգրվանը՝ տալով նաև որոշակի հետևոթյունների առիթ։ Վիեննայի հանդիպումը ու դրան հաջորդած արձագանքները ծնում են թե՛ որոշակի դրական և թե՛ բացասական արձանագրումներ։
Միջնորդները երկու առաջնորդների հանդիպումը գնահատել են «դրական և կառուցողական»։ Պետք է ընդունել, որ համանախագահների այս ձևակերպումը գրեթե միշտ տեղ է գտել Հայաստանի ու Ադրբեջանի ղեկավարների հանդիպումներից հետո, և այս հարթության վրա հազիվ թե գործ ունենք նոր գնահատականի հետ։
Հայաստանի վարչապետն ու Ադրբեջանի նախագահը հանդես են եկել հայտարարություններով, որոնք հիմնականում համահունչ են համանախագահների գնահատականներին, եթե անտեսենք այն հանգամանքը, որ Ալիևի խոսքում որոշակի քարոզչական ենթատեքստ կար։ Այնուամենայնիվ, վերանալով պրոպագանդիստական ու էյֆորիկ տրամադրություններից, փորձենք հասկանալ, թե ինչ հեռանկարներ ու մտահոգություններ է ծնում Վիեննայի հանդիպումը։
Ամենակարևոր ձեռքբերումը, թերևս, այն է, որ գործընթացը վերադարձել է Մինսկի խմբի համանախագահության ձևաչափ, ինչը չափազանց դրական ազդակ է հատկապես հայկական կողմի համար։ Փաշինյան-Ալիև նախորդ երեք հանդիպումները տեղի էին ունեցել ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի ձևաչափից դուրս, ինչը որոշակի իմաստով ռիսկային է։ Միջնորդական պաշտոնական ձևաչափից դուրս որևէ բանակցություն կամ հանդիպում կարող է ապալեգիտիմացնել կարգավորման գործընթացը՝ դրանից բխող բոլոր ռիսկերով։ Վիեննայի հանդիպումն այս իմաստով իրապես նշանակալի է, որովհետև գործընթացը ոչ միայն վերադարձավ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի հովանու ներքո, այլ նաև համանախագահները հայտարարեցին, որ երկու երկրների ղեկավարների «կառուցողական» հանդիպումը ճանապարհ է բացում նոր հանդիպումների համար, որոնց կայացմանն իրենց հանձնառությունը տվել են Փաշինյանն ու Ալիևը։
Հայաստանի ու Ադրբեջանի ղեկավարները պայմանավորվել են իրականացնել մարդասիրական քայլեր, ու թեև դրանց բովանդակութունը չի բացահայտվում, սակայն ենթադրելի է, որ խոսքը գերիների փոխանակման հնարավոր գործընթացի մասին է։ Սա թերևս Վիեննայի հանդիպման մյուս դրական արդյունքն է, մյուս կողմից, սակայն, առայժմ հայտնի չեն կոնկրետ պայմանավորվածությունների մասին, հետևաբար՝ այնքան էլ պարզ չէ, թե գործնականում ինչ քայլեր կհետևեն Վիեննայի հանդիպմանը։
Անշուտ, դրական է, որ Վիեննայի հանդիպմանը հետևում են պաշտոնական հայտարարություններ՝ հրադադարի ռեժիմի պահպանման անհրաժեշտության մասին։ Սա առնվազն նշանակում է, որ զգալիորեն փոքրանում են պատերազմի վերսկսման ռիսկերը, կամ գոնե հետաձգվում է բոլորի կողմից կանխատեսվող պատերազմը։ Մյուս կողմից՝ բացասական է այն, որ ԵԱՀԿ Մինսկի համանախագահության հայտարարությունում որևէ հիշատակում չկա Վիեննայի կամ Սանկտ-Պետերբուրգի պայմանավորվածությունների մասին ու հիշատակվում է «Դուշանբեում տեղի ունեցած խոսակցությունը»։ Ձևակերպումն ինքին մտահոգիչ է, որովհետև հրադադարի պահպանման ինստիտուցիոնալ պայմանավորվածություններն իջեցվում են «խոսակցության» մակարդակի։
Վիեննայի հանդիպմանը հաջորդած պաշտոնական հանդիպումներում արտացոլված չէ հայկական այն օրակարգը, ինչի մասին Նիկոլ Փաշինյանը խոսել էր մարտի 12-ին, Ստեփանակերտում ունեցած իր ելույթում։ Սա, իհարկե, որոշակիորեն մտահոգիչ է ու առնվազն խոսում է այն մասին, որ Բաքուն և միջնորդները դեռ պատրաստ չեն հաշվի նստել Երևանի՝ արցախյան նոր քաղաքականության հետ, մյուս կողմից՝ պետք չէ տրվել պատրանքներին ու կարծել, թե ընդամենը մեկ հանդիպման արդյունքում հնարավոր կլիներ Արցախը վերադարձնել բանակցային գործընթաց կամ հստակեցված տեսնել կարգավորման երեք սկզբունքներն ու վեց տարրերը։ Ի դեպ, երեկ ֆեյսբուքյան ուղիղ եթերում Փաշինյանը պնդեց իմ այս դիտարկումը. նա Վիեննայում առաջ է քաշել ստեփանակերտյան օրակարգը ու հետևողական է լինելու այս հարցում։ Այլ խնդիր է, որ Բաքուն մեկ հանդիպման ընթացքում չէր համաձայնելու Երևանի մոտեցումներին. դրա համար անհրաժեշտ են հետևողական դիվանագիտական ջանքեր։
Ի դեպ, ուշագրավ է, որ Փաշինյան-Ալիև հանդիպումից անմիջապես հետո Նյու Յորքի հայ համայնքի հետ հանդիպման ժամանակ Հայաստանի պաշտպանության նախարար Դավիթ Տոնոյանն ասել է. «Ես` որպես պաշտպանության նախարար, ասում եմ՝ «տարածքներ՝ խաղաղության դիմաց» ձևաչափը վերաձևակերպել եմ, մենք հակառակն ենք անելու՝ «նոր պատերազմ՝ նոր տարածքների դիմաց»:
Դժվար է ասել, թե ո՞րն է եղել Տոնոյանի նման շրջադարձային հայտարարության ենթատեքստը, արդյո՞ք այն մարտավարական քայլ է՝ պայմանավորված Փաշինյան-Ալիև հանդիպմամբ, թե՞ գալիս է լրացնելու Հայաստանի իշխանությունների՝ արցախյան նոր քաղաքականությունը։ Մի կողմից՝ շատ բնական է պաշտպանության նախարարի շուրթերից նման հայտարարություն լսելը, մանավանդ նա բանակցային գործընթացի մասնակից չէ, այլ պաշտոնյա, որը պատասխանատու է երկրի պաշտպանության համար, մյուս կողմից՝ այս հայտարարությունը քիչ աղերսներ ունի ռեալպոլիտիկի հետ ու, ամենայն հավանականությամբ, քարոզչական կամ մարտավարական նշանակություն ունի։ «Նոր պատերազմ, նոր տարածքներ» կոնցեպտը կարող է աշխատել, եթե ունենք նոր որակի պետություն՝ կենսունակ կառավարման համակարգով, մրցունակ տնտեսությամբ, և կայուն դաշնակիցներ։ Անգամ հեղափոխության մեկ տարին այս խնդիրները չի լուծել։ Սակայն հուսանք, որ Տոնոյանի հայտարարությունը հենց ներքին ու արտաքին քաղաքականության կարևոր վերափոխումների մեկնարկի ազդանշան է։
ՍՈՒՐԵՆ ՍՈՒՐԵՆՅԱՆՑ