Մարտի 1-ի մի քանի «բացահայտումները»
ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՄարտի 1-ի գործը տարողունակ է ու ամենևին էլ չի սահմանափակվում միայն իրավական բաղադրիչով։ Ասվածն, իհարկե, չի նշանակում, որ չպետք է իրավական գնահատականի արժանանան ողբերգական այդ իրադարձության բոլոր դրվագները։ Խոսքն, առաջին հերթին, վերաբերում է տասը սպանությունների բացահայտմանը, ու թեև վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը դեռ ամիսներ առաջ ասել էր, որ Մարտի 1-ի գործն, ըստ էության, բացահայտված է, նրա այս հայտարարությունը վերջերս հերքվեց անգամ գլխավոր դատախազի կողմից։ Սա բնական է, որովհետև այս գործի ամբողջական բացահայտման մասին առնվազն տեղին չէ խոսել, քանի դեռ տասը զոհերի հարազատներն ու հասարակությունը չունեն առանցքային հարցի պատասխանը, թե ովքեր են սպանությունների անմիջական կատարողները կամ գոնե հրաման տվողները։
Սակայն տեղին է Մարտի 1-ի թեման քննարկել ավելի գլոբալ համատեքստում՝ իրավական բաղադրիչից անդին, մանավանդ, որ Հայաստանի պատմության ողբերգական էջերից մեկը հետևանք էր մեզանում ձևավորված անտագոնիստական քաղաքական համակարգի, որը կառուցված էր երկրի երեք նախագահների՝ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի, Ռոբերտ Քոչարյանի ու Սերժ Սարգսյանի բարդ ու բազմաշերտ հարաբերությունների հենքով։ Այս հանգամանքն էապես ազդել է Մարտի 1-ի գործի բացահայտման օբյեկտիվության վրա։ Նույնիսկ կարող ենք պնդել, որ ոճրագործությունն անցած 11 տարիներին մի քանի անգամ «բացահայտվել» է։
Նախ՝ առաջին նախագահ Տեր-Պետրոսյանի մի քանի տասնյակ կողմնակիցներ տարբեր պատժաչափերով հայտնվեցին անազատության մեջ։ Սերժ Սարգսյանի պաշտոնավարման տարիներին Մարտի 1-ը «բացահայտվեց» յուրովի՝ կախված քաղաքական կոնյուկտուրայից, սլաքն ուղղվում էր կա՛մ առաջին, կա՛մ էլ երկրորդ նախագահների ուղղությամբ։ Սակայն, իհարկե, այդպես էլ չբացահայտվեցին տասը սպանությունները։ Հեղափոխությունն, անշուշտ, իրավիճակ փոխեց, փոխվեցին նաև «մեղադրողն» ու «մեղադրյալը»։ Ճաղերի հետևում հայտնվեց Ռոբերտ Քոչարյանն, ով մեղադրվում է սահմանադրական կարգը տապալելու մեջ, սակայն այդպես էլ չբացահայտված են մնում տասը մարդկանց սպանությունների հանգամանքները, ըստ այդմ՝ ժամանակավրեպ է խոսել հանցագործության բացահայտման մասին, եթե, իհարկե, խնդրին չենք մոտենում քաղաքական տեսանկյունից ու կոնկրետ մարդու կալանավորումը կամ թիրախավորումը չենք նույնացնում գործի բացահայտման հետ։
Սկզբից Տեր-Պետրոսյանի կողմնակիցներն էին խոսում քաղաքական ճնշումների ու հետապնդումների մասին, հիմա դերերը փոխվել են, ու երկրորդ նախագահի թիմն է համարում, որ Քոչարյանը քաղկալանավոր է։
Միայն այս հանգամանքը բավարար է, որպեսզի անկախ փորձագետները խոսեն Մարտի 1-ի գործում քաղաքական բաղադրիչի շեշտված առկայության մասին։
Սկզբունքորեն խիստ կարևոր է գործի իրապես համապարփակ քննությունը, որպեսզի մեկընդմիշտ կարողանանք փակել պատմության այս էջը ու քաղաքական հետագա փոփոխություններն առիթ չհանդիսանան, որպեսզի քրեական գործը հերթական շրջադարձն ապրի։ Բայց նույնիսկ գործով անցնող կարևոր ֆիգուրանտների հարցաքննությունների կառուցվածքային անալիզը բերում է այն եզրակացության, որ Մարտի 1-ի ամբողջական բացահայտում չենք ունենալու անգամ հիմա։
Կան մի քանի կոնկրետ հարցեր, որոնց սպառիչ պատասխաններ չի կարողանում տալ ՀՔԾ-ն։ Օրինակ՝ ինչպե՞ս է, որ Մարտի 1-ի հիմնական քաղաքական շահառուն համարվում է Սերժ Սարգսյանը, սակայն նա գործով ունի վկայի կարգավիճակ, մինչդեռ Ռոբերտ Քոչարյանը մեղադրյալ է դարձել ու կալանավորվել է հենց առաջին հարցաքննության մեկնարկին։ Կամ՝ ինչպե՞ս է պատահում, որ վկա Սերժ Սարգսյանը հարցաքննվում է երեք օր՝ պատասխանելով 26 հարցի, իսկ մեկ այլ վկա Լևոն Տեր- Պետրոսյանի հարցաքննությունից տպավորություն է առաջանում, որ դա, ըստ էության, նրա 2008թ. մարտի 1-ին տված մամուլի ասուլիսի սղագրությունն է՝ երկու ակնկալվող ու կանխատեսելի հարցերի լրացումով։
Իհարկե, մեծ ցանկության դեպքում՝ ՀՔԾ-ն այս հարցերի պատասխանները կարող է տալ, սակայն դրանք հազիվ թե համոզիչ լինեն հասարակության մեծամասնության համար։ Ընտրողական, սելեկտիվ վերաբերմունքը կարող է ապալեգիտիմացնել ցանկացած քննություն, եթե անգամ մեղադրանքի առաջադրման իմաստով թիրախները ճիշտ են ընտրված։ Պրոցեսուալ խախտումները կարող են հիմք հանդիսանալ, որ, օրինակ, ՄԻԵԴ-ը Հայաստանի դեմ որոշումներ կայացնի՝ ապալեգիտիմացնելով նախաքննության ու դատաքննության գործընթացները։ Նման ռիսկեր կան, մանավանդ, որ նախաքննությունը ընթացել է մի քանի սկանդալների ուղեկցությամբ, որոնցից ամենահայտնին գաղտնալսումների տխրահռչակ պատմությունն է։
ՍՈՒՐԵՆ ՍՈՒՐԵՆՅԱՆՑ