Կայծակաճարմանդ՝ կիրառության մեջ դժվար մտած, բայց անփոխարինելի դարձած իր. «Փաստ»
ՀԱՆՐԱՀԱՅՏ ՄՈԼՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ«Փաստ» օրաթերթը գրում է
Կայծակաճարմանդը (օգտագործվում է նաև զիպպեր տարբերակը) ճարմանդի տեսակ է, որը նախատեսված է հագուստի մասերի արագ միացման համար։ Այն օգտագործվում է նաև պայուսակների, սպորտային իրերի, ճամբարային սարքավորումների (օրինակ՝ վրաններ և քնապարկեր) և այլ բազմաթիվ իրերի վրա։ Կայծակաճարմանդը բաղկացած է երկու տեքստիլ ժապավենից, որոնց վրա շախմատային սկզբունքով ամրացված են պլաստմասսե կամ մետաղական կապեր (շարունակական պարույր ձևավորող կապերի առանձին ատամների կամ օղակների տեսքով)։
Այդ մասերը միանում կամ անջատվում են ժապավենի երկայնքով ընթացող սողնակով կողպեքի օգնությամբ: Արտաքուստ կայծակաճարմանդը նման է, այսպես կոչված, ճարմանդօձին (ռուսերենում՝ застёжка-змейка)։ Վերջինս կառուցվածքային առումով ավելի պարզ է, չունի ատամներ, բացի այդ, այն շատ հուսալի միացում չի ապահովում, ուստի օգտագործվում է ոչ թե հագուստի, այլ գրասենյակային ծրարների կամ ֆայլերի վրա։ Կայծակաճարմանդի առաջին նախատիպերից մեկը հայտնվել է դեռևս 1851 թվականին: Էլայա Հոուն է ստացել «հագուստի ավտոմատ, շարունակական ամրացման» սարքավորման արտոնագիր, բայց այդ ժամանակ նրա գյուտը կիրառություն չի գտել։ Ենթադրվում է, որ կայծակաճարմանդի առաջին նախատիպը մշակել է ամերիկացի գյուտարար-ինժեներ Ուիթքոմբ Լեո Ջադսոնը և արտոնագրել այն 1891 թվականին «կոշիկի ամրակ» անվանմամբ։
Գյուտը հանրությանը ներկայացվել է 1893 թվականին, սակայն այն եղել է դժվար արտադրվող և անհուսալի։ Արդյունքում անհաջող գովազդից հետո գործնականում սնանկանալով՝ Ջադսոնը գործընկերային հարաբերություններ է հաստատում Հարրի Էրլի և Լուիս Ուոքերի հետ։ Վերջինս աշխատանքներում ներգրավում է նաև շվեդական ծագում ունեցող մեկ այլ ամերիկացի ինժեների՝ Գիդեոն Սունդբեքին։ Մի քանի տարվա աշխատանքներից հետո 1913 թվականին Սունդբեքն արտոնագրում է կայծակաճարմանդի նոր տարբերակը և մշակում դրա արտադրության տեխնոլոգիան։ Առաջին անգամ կայծակաճարմանդը մեծ համբավ է ձեռք բերել Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ ԱՄՆ-ում զինվորական հագուստ կարելու ժամանակ:
Ժամանակի ընթացքում դրանք ապացուցել են իրենց հուսալիությունն ու տեխնոլոգիականությունը և արդեն 1923 թվականին լայն տարածում են ստացել։ Այդ ժամանակ էլ հայտնվել է կայծակաճարմանդի ժամանակակից անգլալեզու անվանումը՝ zipper։ Արդեն 1918 թվականին ընկերությունը վաճառել է նավատորմին 24 000 կայծակաճարմանդ։ 1923 թվականին Եվրոպա կատարած այցի ժամանակ Սանդբեքն իր գյուտի եվրոպական իրավունքները վաճառել է Մարտին Օտմար Վինթերհալտերին, որը բարելավել է դրա դիզայնը և սկսել արտադրությունը նախ՝ Գերմանիայում, ապա՝ Շվեյցարիայում։
Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտին Էմիլ-Մորիս Էրմեն Կանադայում գնել է խոշոր տրամաչափի զենքերի պատյանների համար կիրառվող 40 մետրանոց կայծակաճարմանդներ և սկսել դրանք օգտագործել պայուսակների արտադրության մեջ։ Նման կերպ կայծակաճարմանդները հայտնվել են պայուսակների վրա: Կոկո Շանելը մտադիր է եղել կայծակաճարմանդ օգտագործել իր կիսաշրջազգեստների համար, սակայն կանանց հագուստի մեջ այն առաջինն օգտագործել է Էլզա Սկիապարելին։ Տղամարդու տաբատների վրա ճարմանդը հայտնվել է միայն 1937 թվականին։ Ներկայումս զիպպերը ամենատարածված ճարմանդն է և օգտագործվում է հագուստի, ուղեբեռի, կաշվե և այլ իրերի վրա։
Կայծակաճարմանդը համեմատաբար էժան է, բայց եթե այն փչանա, հագուստի տարրը կարող է օգտագործելու հարմար ոչ պիտանի դառնալ այնքան ժամանակ, մինչև կայծակաճարմանդը նորոգվի կամ փոխարինվի, ինչը կարող է լինել բավականին բարդ և թանկ: Խնդիրները հաճախ կապված են լինում կայծակաճարմանդի սողնակի հետ: Երբ այն մաշվում է, չի հավասարեցվում և չի կապվում հաջորդական սողնակների հետ։ Բացի դա, կայծակաճարմանդի կողպեքը առանձին դեպքերում կարող է պոկվել ժապավենից և այն դարձնել ոչ պիտանի:
ԿԱՄՈ ԽԱՉԻԿՅԱՆ
Մանրամասները՝ «Փաստ» օրաթերթի այսօրվա համարում