Արտահանման խոցելիության «վեկտորները». «Փաստ»

«Փաստ» օրաթերթը գրում է.

2025 թվականի առաջին յոթ ամիսների ընթացքում Հայաստանի արտահանման ոլորտում արձանագրված կտրուկ անկումը, որը հասնում է գրեթե 50 տոկոսի, բացահայտում է ոչ միայն երկրի արտաքին առևտրի կառուցվածքային խոցելիությունները, այլև տնտեսական նոր իրողությունների նկատմամբ անպատրաստ լինելը։

Վիճակագրական կոմիտեի հրապարակած տվյալները հենց առաջին հայացքից ցույց են տալիս շոկային թվեր, սակայն դրանց խորքային վերլուծությունը հստակորեն վեր է հանում այն պատկերը, որ Հայաստանի արտահանման կառուցվածքը տարիներ շարունակ մնացել է լրջորեն կենտրոնացված շատ նեղ ապրանքային խմբերի ու աշխարհագրական ուղղությունների վրա։ Իսկ վերջին տարիներին արձանագրված աճերն ու բացարձակ ծավալները հիմնականում պայմանավորված են եղել ոչ թե կայուն արդյունաբերական առաջընթացով կամ նոր շուկաների նվաճմամբ, այլ վերաարտահանման ժամանակավոր հնարավորություններով, հատկապես՝ ոսկու ոլորտում։

Հայաստանից արտահանման ընդհանուր ծավալների՝ գրեթե 50 տոկոսվ կրճատումը պայմանավորված է առաջին հերթին դեպի Արաբական Միացյալ Էմիրություններ ոսկու արտահանման նվազումով։ Եթե 2024 թվականի նույն ժամանակահատվածում դեպի ԱՄԷ արտահանվել էր մոտ 4 միլիարդ դոլարի ապրանք, հիմնականում՝ ոսկի, ապա այս տարի այդ ցուցանիշը նվազել է մինչև 1,2 միլիարդ դոլար՝ արձանագրելով 68,7 տոկոս անկում։ Սա առանցքային հանգամանք է, քանի որ վերջին երկու տարին Հայաստանի արտահանման ցուցանիշները արհեստականորեն ուռճացվել էին Ռուսաստան-Հայաստան-ԱՄԷ ոսկու վերաարտահանման սխեմաների միջոցով։ Փաստացի, Ռուսաստանից ներմուծված ոսկին երկրում չէր մնացել, այլ արտահանվել էր ԱՄԷ և, մասամբ, Չինաստան ու Հոնկոնգ՝ ապահովելով արտահանման թվերի շեշտակի բարձր աճ։ 2025 թվականին արտահանման այս սխեմայի գործարկումը, որը պայմանավորված է արտաքին քաղաքական նոր սահմանափակումներով, վերահսկողության խստացմամբ և հնարավոր միջազգային ճնշումներով, անմիջապես բացահայտեց տնտեսության իրական արդյունաբերական ներուժի ու արտաքին առևտրի կառուցվածքային խնդիրները։

Ոսկու արտահանման անկումը լրջորեն ազդել է նաև դեպի Չինաստան արտահանման ծավալների վրա։ Այս տարի Հայաստանը Չինաստան է արտահանել 362 մլն դոլարի ապրանք, ինչը նախորդ տարվա համեմատ պակաս է 53,4 տոկոսով։ Այստեղ էլ հիմնականում խոսքը վերաբերում է ոչ թե բարձր ավելացված արժեք ունեցող արդյունաբերական կամ մշակած ապրանքների, այլ կրկին ոսկու վերաարտահանման ծավալների նվազմանը։ Սա փաստում է, որ հայկական արտահանման հիմնական շուկաները և ապրանքային կառուցվածքը խիստ կախված են եղել մի քանի հումքային կամ վերաարտահանվող ապրանքներից, ինչը երկրի համար ստեղծել է խոցելիության բարձր աստիճան՝ միջազգային շուկաների տատանումների, քաղաքական ռիսկերի ու նոր սահմանափակումների պայմաններում։

Հայաստանի արտահանման աշխարհագրությունն ու կառուցվածքը վերլուծելիս տեսանելի է մի քանի կարևոր միտում։ Ընդհանուր արտահանման մեջ ամենախոշոր բաժինը դեռևս բաժին է ընկնում Ռուսաստանին՝ 36 տոկոս, ապա՝ ԱՄԷ-ին՝ 27,9 տոկոս, իսկ ԵՄ-ին բաժին է ընկնում ընդամենը 7,8 տոկոս։ Ռուսաստանը շարունակում է մնալ Հայաստանի գլխավոր առևտրային գործընկերը, սակայն դեպի Ռուսաստան արտահանման ծավալները ևս 2025 թվականի հունվար-հուլիսին նվազել են 5,6 տոկոսով՝ հասնելով ընդամենը 1 մլրդ 592 մլն դոլարի։ ԵԱՏՄ ուղղությամբ ընդհանուր արտահանումը կազմել է 1 մլրդ 705 մլն դոլար՝ 5 տոկոս անկումով, չնայած իշխանության ներկայացուցիչները հաճախ փորձում են նմանատիպ ցուցանիշների կառուցվածքում աճեր գտնել՝ ցույց տալով միայն մի քանի ապրանքային խմբերի կամ ժամանակային տարբեր ցուցանիշների համադրությունը։

Իրականում, եթե չվերցնենք ոսկու շուկայի ժամանակավոր անոմալիաները, ապա արտահանման կառուցվածքի և շուկաների դիվերսիֆիկացիայի առումով առաջընթացը չափազանց սահմանափակ է։ Դեպի Եվրոպական միություն արտահանման ծավալները այս տարվա առաջին յոթ ամսում կազմել են մոտ 347 մլն դոլար՝ արձանագրելով ընդամենը 4,5 տոկոս աճ նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ։ Այս աճը, եթե դիտարկենք բացարձակ թվերով, կազմում է ընդամենը 15 մլն դոլար, ինչը խոսում է այն մասին, որ ԵՄ շուկաներում հայկական արտադրանքի ներթափանցումը շարունակում է մնալ թույլ և մասնավոր դեպքերի մակարդակում։ Չնայած առանձին ապրանքային խմբերում՝ գյուղմթերք, գինի, պահածոներ, կոնյակ, նկատվում է որոշակի աճ, սակայն այդ աճերը չեն կարող փոխհատուցել ոսկու կամ հումքային արտահանման կտրուկ անկումը։ Իսկ ԵՄ շուկաներում բարձր որակական պահանջները, սերտիֆիկացման բարդ ընթացակարգերը և մրցակցային միջավայրի ծանր պայմանները շարունակում են մնալ լուրջ խոչընդոտ։

Այսպիսի չնչին տեղաշարժը դեպի ԵՄ շուկա փաստում է, որ Հայաստանի արտահանման ոլորտի զարգացման ռազմավարությունը կա՛մ բացակայում է, կա՛մ էլ չի կարողանում արձագանքել միջազգային շուկաների մարտահրավերներին։ Առանձին ոլորտներում, օրինակ՝ պատրաստի սննդի արտադրանքում արձանագրված 30 տոկոս աճը, թեկուզ և բացարձակ թվով տեսանելի, այդուամենայնիվ, չի կարող փոխել ընդհանուր պատկերը։ Պատրաստի սննդի հիմնական մասը արտահանվում է Ռուսաստան և ԵԱՏՄ երկրներ։ Այս շուկաները մի կողմից ապահովում են համեմատաբար ցածր մուտքի արգելքներ, մյուս կողմից էլ ստեղծում են կախվածության նոր աղբյուրներ, քանի որ արտաքին քաղաքական կամ տնտեսական ռիսկերից բխող ցանկացած փոփոխություն անմիջապես կարող է խաթարել արտահանման տեմպերը։

Գերմանիայի և Շվեյցարիայի գծով արձանագրված արտահանման համեմատաբար փոքր աճերը նույնպես հիմնականում պայմանավորված են կոնկրետ ապրանքային խմբերի ժամանակավոր գործոններով, սակայն չեն փոխում Հայաստանի արտահանման ընդհանուր կառուցվածքային խոցելիությունը։

Արտահանման ոլորտի խնդիրներն այսքանով չեն ավարտվում։ Վերջին տարիներին տնտեսության մեջ գերակշռող է դարձել ոչ թե արտադրական, գիտահետազոտական կամ բարձր տեխնոլոգիական արտահանումը, այլ վերաարտահանման, հումքային կամ կիսաֆաբրիկատների արտահանումը։ Այս իրավիճակը երկրի համար ստեղծում է կախվածություն արտաքին ապրանքային ցիկլերից, փոխարժեքի տատանումներից, միջազգային պահանջարկի անկումից և քաղաքական ռիսկերից։ Ավելին, արտահանման աճի կամ անկման ցանկացած շեշտակի փոփոխություն անմիջապես ազդում է պետության եկամուտների, վճարային հաշվեկշռի և ֆինանսական կայունության վրա։

Տնտեսական քաղաքականության տեսանկյունից, արտահանման ոլորտում նման խոր անկումը պետք է դիտարկել որպես համակարգային ճգնաժամ, որը պահանջում է ոչ միայն կարճաժամկետ ադապտացիոն քայլեր, այլև երկարաժամկետ ինստիտուցիոնալ և կառուցվածքային բարեփոխումներ։ Արտահանման ոլորտի զարգացման համար կարևոր է ոչ միայն շուկաների դիվերսիֆիկացիան, այլև արտադրության հավել յալ արժեքի բարձրացումը, նորարարության խթանումը, որակի ու մրցունակության ապահովումը, միջազգային ստանդարտներին համապատասխանեցումը և լոգիստիկ ենթակառուցվածքների արդիականացումը։ Սակայն Հայաստանում վերջին տարիներին գերակշռել է կարճաժամկետ արտահանման շահույթի մոդելը, որի հիմքում հիմնականում վերաարտահանումն է՝ առանց երկարաժամկետ արդյունաբերական հիմքի կամ գիտահետազոտական բաղադրիչի։

Արդյունքում, ցանկացած արտաքին ցնցում՝ լինի դա ոսկու շուկայի փակումը, միջազգային վերահսկողության խստացումը, քաղաքական ճնշումները կամ ռուսական շուկայի անկայունությունը, կարող է արմատապես փոխել արտահանման պատկերը և բացահայտել համակարգի խոցելիությունը։ Այս իրավիճակում անհրաժեշտ է արմատապես վերանայել Հայաստանի արտահանման զարգացման ռազմավարությունը՝ շեշտը դնելով ոչ թե ժամանակավոր հնարավորությունների, այլ կայուն արդյունաբերական աճի, տեխնոլոգիական արդիականացման և միջազգային մրցունակության վրա։ Պետությունը պետք է խթանի ոչ միայն բիզնես միջավայրի բարելավումը, այլև աջակցի տեղական արտադրողներին՝ նոր շուկաներ որոնելիս, որակի ստանդարտները բարձրացնելիս, նորարարական լուծումներ մշակելիս ու միջազգային սերտիֆիկացում անցնելիս։ Միայն այս դեպքում հնարավոր կլինի ապահովել արտահանման ոլորտի երկարաժամկետ կայունություն, նվազեցնել արտաքին շուկաների կախվածությունը և բարձրացնել Հայաստանի մրցունակությունը համաշխարհային շուկաներում։

ԱՐԹՈՒՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ 

Մանրամասները՝ «Փաստ» օրաթերթի այսօրվա համարում