Եվրոպայից մերժված Թուրքիան և Ռուսաստանը մերձենում են. պե՞տք է արդյոք անհանգստանալ
ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆԹուրքիան անցնող շաբաթվա ընթացքում միանգամից երկու անակնկալ մատուցեց: Գրեթե բոլորի հետ լարված հարաբերությունների մեջ գտնվող այդ երկիրը միանգամից հայտարարեց իր երբեմնի ռազմավարական գործընկերներ Իսրայելի և Ռուսաստանի հետ հարաբերությունները կարգավորելու մասին: Թել Ավիվն ու Անկարան արդեն ստորագրել են հարաբերությունների կարգավորման վերաբերյալ համաձայնագիր: Միաժամանակ, Թուրքիայի նախագահ Էրդողանը նամակ հղեց Ռուսաստանի նախագահ Պուտինին` ներողություն հայցելով ռուսական ռազմական ինքնաթիռը ոչնչացնելու համար և ցանկություն հայտնելով վերականգնել ՌԴ-ի հետ հարաբերությունները:
Ռուսական կողմն արձագանքեց բավական արագ և դրական: Պուտինն ու Մեդվեդևը արդեն իսկ հրահանգել են աստիճանաբար վերացնել Թուրքիայի դեմ տնտեսական պատժամիջոցները: Հարց է առաջանում` ինչպե՞ս ստացվեց, որ Թուրքիայի և Իսրայելի ու Ռուսաստանի միջև այդքան լարված հարաբերությունները հանկարծ մեկ օրում կարգավորվում են: Պատճառները շատ են, սակայն դրանք պայմանականորեն կարելի է բաժանել երկու մասի` քաղաքական և տնտեսական:
1. Քաղաքական պատճառները բազմաթիվ են: Թուրքիան դարձավ իր իսկ ագրեսիվ և սանձարձակ քաղաքականության զոհը: Սիրիայում և Իրաքում փորձելով ռազմական ուղղակի ներխուժմամբ գահընկեց անել Բաշար Ասադին և ոչնչացնել քրդերին` թուրքական իսլամիստ իշխանությունները ունեին մեկ դաշնակից` «Իսլամական պետության» ահաբեկիչները: Սնելով և զինելով դրանց` Անկարան չի հասել որևէ արդյունքի: Հակառակը, իսլամիստները սկսել են ինքնուրույն գործել և հարվածել Թուրքիային: Բացի դրանից` քրդերը կրկին սկսեցին ապստամբել հենց Թուրքիայի տարածքում, իսկ Սիրիայում Ասադը դեռ իշխանության է:
Տարածաշրջանում Թուրքիայի մրցակից Իրանը դուրս եկավ միջազգային մեկուսացումից: Արևմուտքի հետ Թեհրանը կարգավորեց իր միջուկային ծրագրի խնդիրը և սկսեց ակտիվ տնտեսական կապեր հաստատել բոլոր երկրների հետ: Անկարան փորձեց տարածաշրջանից հարյուր հազարավոր փախստականների՝ Եվրոպա գաղթելու խնդիրն օգտագործել` որպես ճնշման միջոց Եվրոպայի հետ իր հարաբերություններում: Որպեսզի արգելի իր տարածքով փախստականների հոսքը, Թուրքիան պահանջեց գումար, ազատ վիզային ռեժիմ ու ԵՄ անդամակցության շուրջ բանակցություններ: Եվրոպան սկզբում համաձայնեց, սակայն հետո առաջ քաշեց սեփական պայմանները` փոխել երկրի օրենքները՝ եվրոպական նորմերին համապատասխան: Անկարան հրաժարվեց:
Գործարքը ձախողվեց: Ավելին, Գերմանիան որոշեց պատժել թուրքերին` խորհրդարանի մակարդակով ճանաչելով և դատապարտելով Հայոց ցեղասպանությունը: Եվ այս ամենի համատեքստում Ռուսաստանն ու Իսրայելը վարում էին կոնկրետ հակաթուրքական քաղաքականություն՝ մասնավորապես զինելով քրդերին: Իրավիճակը ներկայացնում ենք շատ ընդհանուր, քանի որ ամեն մի դետալի պարզաբանումը կպահանջի բազում էջեր:
2. Եվ ահա այս աշխարհաքաղաքական ձախողումների և Եվրոպայից մերժվելու ֆոնին, Ռուսաստանի և Իսրայելի հետ վատ հարաբերություններին զուգահեռ, վատթարանում էր Թուրքիայի տնտեսական իրավիճակը: Ռուսաստանն արգելեց թուրքական ապրանքների ներմուծումը, ռուս զբոսաշրջիկների այցերը, թուրքական ընկերությունների գործունեությունը Ռուսաստանում: Իսրայելն իր հերթին ժամանակին զգալի առևտրային հարաբերություններ ուներ, այդ երկիրը սպառազինություն էր մատակարարում Թուրքիային, կային իսրայելական գազը Թուրքիայի տարածքով Եվրոպա արտահանելու ծրագրեր: Արդյունքում Թուրքիան գիտակցեց, որ չհասնելով ո՛չ քաղաքական, ո՛չ տնտեսական հաջողությունների, և, փաստացի մերժվելով Արևմուտքի կողմից, իմաստ չունի այլևս շարունակել Ռուսաստանի և Իսրայելի հետ դիմակայությունը:
Պետք է նշել, որ Թուրքիան միշտ ունի այլընտրանք: Եթե Անկարային, այսպես ասած, նեղացնում է Արևմուտքը, թուրքերը միշտ մերձենում են ռուսների հետ: Եթե ռուսներն ու Արևմուտքը միաժամանակ նեղում են Թուրքիային, այդ երկիրը սկսում է նայել հարավ և դառնալ ծայրահեղ իսլամիստական` իր շուրջը հավաքելով մուսուլմանական երկրներին: Այդ մանևրի շնորհիվ Թուրքիան գրեթե միշտ հաջողությամբ դուրս է գալիս իր ձախողումներից: Բայց այսօր Թուրքիայի հարաբերությունները հարթ չեն անգամ իսլամական երկրների հետ: Եվ իրավիճակը հասել էր այն թեժ կետին, որ այլևս անիմաստ էր Ռուսաստանի և Իսրայելի հետ շարունակել ոչ ձեռնտու դիմակայությունը:
Այս իրավիճակում Հայաստանն ունի՞ մտահոգվելու բան: Հարկ է նկատել, որ Հայաստանը միշտ ունի մտահոգվելու բան: Հայաստանը, ունենալով փոքր ռեսուրսներ, ի վիճակի չէ շատ դեպքերում օգտվել անգամ իրեն շահեկան վիճակից: Օրինակ՝ Թուրքիայի և Ռուսաստանի հարաբերությունների վատացումը պետք է, որ ավելի սերտացներ հայ-ռուսական հարաբերությունները: Հայկական ապրանք արտահանողների և Ռուսաստանում շինարարության ոլորտում աշխատող հայկական ընկերությունների համար ստեղծվեցին բարենպաստ պայմաններ, սակայն հնարավոր չեղավ օգտվել և անգամ լուրջ փորձ էլ չի արվել օգտվել այդ իրավիճակից: Էլ չարժե խոսել անգամ ռազմական և քաղաքական հարաբերությունների մասին:
Ապրիլին հայ-ադրեջանական պատերազմից հետո Ռուսաստանի հանդեպ կտրուկ փոխվել է հայաստանյան հասարակական կարծիքը բացասական առումով: Հայաստանում չեն զգում, որ Ռուսաստանը փորձում է նպաստել մեր երկրի ուժեղացմանը, ավելին, միշտ առկա են մտավախություններ, որ ռուսները հանձնում են Ղարաբաղն ադրբեջանցիներին և մեզ օգտագործում թուրքերի դեմ, ինչից մենք չենք շահում: Թեև այդ գնահատականներում կա ճշմարտության հատիկ, կա նաև էմոցիոնալ բաղադրիչ: Դրա պատճառն այն է, որ Հայաստանի իշխանությունն է անընդունակ շատ դեպքերում պաշտպանել երկրի շահերը:
Այնպես որ, թե՛ ռուս-թուրքական բարեկամությունից, թե՛ հակամարտությունից Հայաստանը միշտ պետք է զգուշանա և կառուցի այնպիսի ներուժ, որ ի վիճակի լինի օգտվել ցանկացած կացությունից: Մյուս կողմից` ռուս-թուրքական այս մերձեցումը չի կարող վերացնել երկու երկրների միջև շատ խորը հակասությունները, որ կան գրեթե ամենուր: Հարավային Կովկասում և Կենտրոնական Ասիայում թյուրքալեզու երկրների կոալիցիա ստեղծելով` Անկարան թիկունքից միշտ հարվածում է ռուսներին: Թուրքիան գործում է ռուսական շահերի դեմ ամբողջ հետխորհրդային տարածքում, օրինակ՝ հենց Ուկրաինայի հարցում: Անկարան աջակցում է Ղրիմի թաթարներին և Ուկրաինային` ընդդեմ Ռուսաստանի: Կարելի է երկար թվարկել ռուս-թուրքական հակասությունները:
Հայաստանը, գտնվելով ոչ նախանձելի աշխարհագրական և տնտեսական գոտում, միշտ ականատես է լինելու իր շահերի անտեսմանը` անկախ նրանից, թե ինչպիսին են ռուս-թուրքական հարաբերությունները: Հետևաբար, առկա է երկու սցենար` վատ և վատագույն: Վատ սցենարը ռուս-թուրքական շատ ջերմ հարաբերությունները կարող են լինել, իսկ վատագույնը` նրանց միջև սուր հակամարտությունն ու պատերազմը, որը նախորդ դարում հանգեցրեց Հայոց ցեղասպանությանը: Ուստի մեզ ավելի շահեկան է ռուս-թուրքական հարաբերությունների կարգավորումը, քան հակամարտությունը: Որքան էլ մերձենան այդ երկու երկրները, նրանց աշխարհաքաղաքական հակասությունները շատ խորն են:
Տիգրան Խաչատրյան, Past.am վերլուծաբան