Ալիեւի տարածքային նկրտումները ու դրանց արձագանքը. Ադրբեջանը «պատմական հողերի» վերադարձի մասին խոսում է 1990-ականներից
ՔԱՂԱՔԱԿԱՆԱդրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիեւը դեկտեմբերի 10-ին Բաքվում ռազմական շքերթի ժամանակ իր ելույթում հայտարարեց, որ Հայաստանի Հանրապետության տարածքի առնվազն մի մասը Ադրբեջանի «պատմական հողերն» են։ Այս մասին իր հոդվածում գրել է «Իրազեկ քաղաքացիների միավորում» ՀԿ-ի ներկայացուցիչ Հովհաննես Նազարեթյանը:
Հոդվածում, մասնավորապես, նշվում է.
«Իրականում, Հայաստանի ագրեսիվ քաղաքականությունը սկսվել է 1980-ական թվականների վերջում։ Այդ ժամանակ 100,000 ադրբեջանցիներ, որոնք ապրում էին այժմյան Հայաստանի Հանրապետության տարածքում, վտարվել են իրենց հայրենի հողերից։ Զանգեզուրի, Գոյչայի եւ Իրավանի շրջանները մեր պատմական հողերն են»,- հայտարարել էր Ալիեւը։ (Ադրբեջաներենում Զանգեզուր, Գոյչա եւ Իրավան տեղանունները կիրառվում են Սյունիքի, Գեղարքունիքի եւ Երեւանի համար)
Սա, սակայն, առաջին անգամը չէ, որ Ալիեւը փաստացի տարածքային պահանջներ է ներկայացնում Հայաստանի Հանրապետությանը։ Նա նմանատիպ հայտարարություններ բազմիցս է արել իր նախագահության ընթացքում։
Ալիեւի նախորդ հայտարարությունները
Ալիեւը տարբեր տարիների տարատեսակ հարթակներում խոսել է Հայաստանի տարածքի՝ «պատմական ադրբեջանական» հողեր լինելու մասին։ Ստորեւ բերում ենք մի քանի այդպիսի օրինակ, որոնցում երեւում է, թե ինչպես է այս ծավալապաշտական (էքսպանսիոնիստական) միտքը վերափոխվել նրա հայտարարություններում։
2010-ին կառավարության նիստում Ալիեւը ասել էր. «Մենք չենք կարող թույլ տալ, որ երկրորդ հայկական պետությունը ստեղծվի ադրբեջանական հողերի վրա։ Առաջին հայկական պետությունը ստեղծվել է 1918-ին ադրբեջանական հողերի՝ Երեւանի խանության եւ Զանգեզուրի շրջանի վրա»։ Չորս տարի անց՝ 2014-ին, Աղդամի շրջանում տեղակայված զորամաս այցելության ժամանակ Ալիեւը հայտարարել էր. «Երեւանի խանությունը, Զանգեզուրը, Գոյչան՝ բոլորն էլ մեր պատմական հողերն են։ Մենք՝ ադրբեջանցիներս, պետք է վերադառնանք այս հողեր եւ մենք կանենք դա։ Մենք պետք է վերականգնենք մեր տարածքային ամբողջականությունը»։
2018-ին իշխող «Յենի Ազերբայջան» կուսակցության համաժողովի ժամանակ Ալիեւը հայտարարել էր. «Ես նաեւ պետք է նշեմ, որ մենք պետք է չմոռանանք եւ մենք չենք մոռանում մեր պատմական հողերի մասին։ Սա պետք է լինի ուղեցույց մեր ապագա գործունեության համար։ Մենք հիմա էլ աշխատում ենք այդ ուղղությամբ այսօր։ Մեր պատմական հողերը Երեւանի խանությունը, Զանգեզուրը եւ Գոյչան են։ Երիտասարդ սերունդը եւ ամբողջ աշխարհը պետք է իմանա սա։ … Էրիվանը մեր պատմական հողն է, եւ մենք՝ ադրբեջանցիներս, պետք է վերադառնանք այդ պատմական տարածքներ։ Սա է մեր քաղաքական եւ ռազմավարական նպատակը, եւ մենք պետք է աստիճանաբար հասնենք դրան»։
Այս տարվա հունիսին Թարթառ քաղաքում օլիմպիական համալիրի բացման ժամանակ Ալիեւը հայտարարել էր, թե իբր Երեւանը 1918-ին «նվիրվել է» Հայաստանին՝ մի բան, որը «աններելի է եւ չպետք է մոռացվի»։ «Զանգեզուրը՝ մեր պատմանական հողը, նույնպես փոխանցվել է Հայաստանին։ Զանգեզուրի փոխանցմամբ աշխարհագրական բաժանում տեղի ունեցավ մեծ թյուրքական աշխարհում, եւ Ադրբեջանի հիմնական մասը կորցրեց սահմանը Թուրքիայի հետ»։
Հայկական կողմի արձագանքները
2018-ին Ալիեւի հայտարարությանը պատասխանել էր այն ժամանակ ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանը։ Վերջինս այն մեկնաբանել էր Արցախյան հակամարտության լուծման համատեքստում։ «Լեռնային Ղարաբաղի խնդիրը կարող է հանգուցալուծվել միայն ու միայն մի պարագայում, եթե Ադրբեջանը հրաժարվի իր առավելապաշտական, անիրատեսական ակնկալիքներից բանակցությունների արդյունքների առումով: Մինչեւ նրանք դրանից չհրաժարվեն, այլ շարունակեն մնալ անուրջների մեջ եւ զառանցել Երեւանը կամ Զանգեզուրը գրավելու մասին, որեւէ հույս չենք կարող տածել, որ խնդիրը կարող է լուծվել»,- ասել էր Սարգսյանը։
Դեկտեմբերի 10-ին Բաքվում ռազմական շքերթի ժամանակ ՀՀ տարածքի մասին խոսքերին անդրադարձել էր վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի մամուլի քարտուղար Մանե Գեւորգյանը։ Նա խստորեն դատապարտել էր Ալիեւի հնչեցրած «սադրիչ հայտարարությունները»։ «Հայաստանի հանդեպ տարածքային նկրտումների վերաբերյալ բարձրաձայնումը լրջագույն կասկածի տակ է դնում Ադրբեջանի պատրաստակամությունը խաղաղության հաստատման հարցում եւ նպատակաուղղված վտանգում է տարածաշրջանային խաղաղությունը եւ անվտանգությունը»,- նշել էր վարչապետի խոսնակը։
Միջազգային արձագանքը
Միջազգային կառույցները եւ երրորդ երկրները հիմնականում անտեսել են Ալիեւի հայտարարությունները ՀՀ տարածքի՝ «պատմական ադրբեջանական» հող լինելու եւ դրանք «վերադարձնելու» մասին ուղղակի կամ անուղղակի խոսքերը։
Բաքվում ռազմական շքերթի ժամանակ հայտարարություններին երրորդ երկրներից անդրադարձել է միայն Ռուսաստանը։ Այդ երկրի արտաքին գործերի նախարարության խոսնակ Մարիա Զախարովան, մասնավորապես, նշել էր, որ քաղաքական հայտարարությունները չպետք է չեղարկեն մարտական գործողությունների դադարացնելուն ուղղված ջանքերը։
Ադրբեջանական ազգայնական դիսկուրսը՝ ՀՀ տարածքի շուրջ
Ադրբեջանական ազգայնական շրջանակներում Հայաստանի Հանրապետության տարածքը հաճախ անվանվում է «Արեւմտյան Ադրբեջան»։ Ազգայնական շրջանակների այս թեզը նաեւ մուտք է գործել Ադրբեջանի պաշտոնական քարոզչություն։ Դեռ 2007-ին Ադրբեջանի մշակույթի նախարարությունը հրապարակել էր անգլերեն մի գիրք՝ «Արեւմտյան Ադրբեջանի հուշարձանները» (The Monuments of Western Azerbaijan) վերնագրով։ Գրքում Հայաստանի տարածքում գտնվող տարբեր պատմական եւ հնագիտական հուշարձաններ, ինչպիսին են Գառնիի տաճարը, Էջմիածնի մայր տաճարը, Օձունի եւ Երերույքի եկեղեցիները, ներկայացվում են որպես թյուրքական կամ աղվանական, իսկ հայերի ներկայությունը, ըստ գրքի, ՀՀ տարածքում սկսվել է միայն 15-րդ դարում։
Հատկանշական է, որ գրքի առաջաբանում մեջբերված են Իլհամ Ալիեւի հոր՝ Հեյդար Ալիեւի խոսքերը ՀՀ տարածքի մասին, որոնք նա ասել է 1997-ին։ «Վերջին երկու դարում՝ էթնիկ զտումների եւ ջարդերի պատճառով … ադրբեջանցիները համակարգված կերպով վտարվել են մեր հայրենի հողերից, որտեղ մեր ժողովուրդը ապրել է հազարավոր տարիներ։ Այս տարածքում, որը հիմա կոչվում է Հայաստան, կան հազարավոր ադրբեջանական պատմական եւ մշակութային հուշարձաններ, որոնք քանդվել կամ ոչնչացվել են»։
Վերջերս էլ՝ հոկտեմբերի 20-ին, Բաքվում Թուրքիայի խորհրդարանի պատվիրակության եւ Ադրբեջանի արտգործնախարարի հանդիպման ժամանակ պատին փակցված է եղել Ադրբեջանի մի քարտեզ, որում Ադրբեջանի մաս է ներկայացված ՀՀ տարածքի զգալի մասը՝ Սյունիքը, Վայոց Ձորը, Տավուշը։
Քարտեզում, ամենայն հավանականությամբ, պատկերված է Ադրբեջանի 1918-20 թթ. Հանրապետությունը։ Ավելի ճիշտ՝ այդ հանրապետության կողմից իրենը համարվող տարածքների քարտեզը։
Ադրբեջանում տասնամյակներ իշխանավարած հայր ու որդի Հեյդար եւ Իլհամ Ալիեւները ուղղակի կամ անուղղակի տարածքային պահանջներ են ներկայացրել Հայաստանի Հանրապետությանը։ Վերջին տարիներին, սակայն, Իլհամ Ալիեւը բացահայտ կերպով խոսում է արդեն Երեւան եւ Սյունիք «վերադառնալու» մասին։