Աբգար Ափինյան. «Փառանձեմ՝ հայ կնոջ հավերժական կերպար»
ՄՇԱԿՈՒՅԹԱյսօր` ապրիլի 5-ին, գրականագետ, Համահայկական գրողների միության նախագահ Աբգար Ափինյանի ծննդյան օրն է: Շնորհավորելով անվանի գիտնականին, գրական գործի կազմակերպչին՝ հրապարակում ենք գրականագիտական մի էտյուդ, որ քաղված է իր դասախոսություններից և բնորոշ է Ափինյան գրողին, գրականագետին և դասախոսին:
Անզուգական է գեղարվեստական գրականության հրաշքը: Նա տիեզերքն է հոգու ազատության` արտահայտված թե չափածոյի մեջ, թե արձակում: Սակայն հետաքրքիր է, որ մտքի այդ թռիչքը, ոգևորությունն ու երևակայության ազատությունը բնորոշ են նաև հայ դասական պատմավեպին` մի ժանր, որ դժվարությամբ է ազատության հնարավորություն ընձեռում վիպասանին:
Ես ուզում եմ ձեզ պատմել հայ դասական պատմավեպի մեծ դեմքերից մեկի` Ստեփակ Զորյանի մասին: Բնությունից ազնիվ, պարկեշտ ու կանոնավոր մարդ լինելով` նա զարմանալիորեն համարձակ էր և ազատ իր պատմավեպերում, որ ցավոք, դեռևս արժանիորեն գնահատված չեն մեզանում: Ես այսօր խոսելու եմ Զորյանի ստեղծագործական ազատության ու մտքի թռիչքի մասին, ինչի շնորհիվ կերտվեցին նրա «Հայոց բերդը», «Պապ թագավոր» և «Վարազադատ» վեպերը:
Արշակ արքային նենգորեն գերելուց հետո, Շապուհն իր հինգ հարյուր բյուր զինվորներից բաղկացած զորքն արձակեց Հայաստանի վրա: Եվ այդժամ Հայոց աշխարհի պաշտպանության համար ելավ Փավստոս Բուզանդի կերտած հերոսական կերպարներից մեկը` Փառանձեմ թագուհին: Ամրանալով Արտագերս ամրոցում` այս հերոսական կինը 13 ամիս զարկեց թշնամուն` միշտ ստիպելով նահանջել:
Հայ զինվորի առաջ կանգնել էր հերոսական թագուհին և հորդորում էր կռվել խիզախ, չնահանջել երբեք: Աշխարհը հիանում էր հայ կնոջ քաջությամբ, սակայն շուտով պատուհաս իջավ բերդը հերոսաբար պաշտպանող զորքի մեջ` ժանտախտ բռնկվեց այնպես հանկարծակի, որ փրկության հույս այլևս չկար: Գաղտնի կերպով բերդ մտավ դավաճան Հայր մարդպետը, որից հետո թշնամին ուշքի եկավ և ներխուժեց բերդից ներս:
Ինն օր, ինը գիշեր թալանում էին Արտագերսի հարստությունները, գերի առան նաև հայոց թագուհուն և բերին հասցրին Պարսից աշխարհը: Շապուհը դաժան ու անբարո մարդ էր, նա որոշեց անարգել իր դեմ չխոնարհված Փառանձեմ տիկնոջը` հրամայելով շինել ինչ-որ մեքենայություն, որի վրա կապեցին գեղեցկուհի Փառանձեմին` հրապարակում անասնական պիղծ խառնակության համար:
Այսպես է պատկերում Հայոց Թագուհու մահը Փավստոս Բուզանդը:
Ստեփան Զորյանի «Հայոց բերդը» վեպում տեսնում ենք բոլորովին ուրիշ վերջաբան` գեղարվեստորեն շատ տպավորիչ և իրապես հերոսական: Արտագերս մտած թշնամու առաջ ահա կանգնած է Փառանձեմ թագուհին, նա գլուխը հպարտ բարձրացնում է վեր և նայելով Շապուհի կուչ եկած աչքերին` բարձր ասում է. «Հայոց թագուհին երբեք չի լինի ստրուկ»: Հերոս հոր` Անդոք իշխանի դուստրը, ապտակում է Շապուհին` «Իմացիր, որ քեզ ապտակում է Անդոք իշխանի դուստրը»:
Քարքարոտ ճանապարհով տանում էին Փառանձեմին դեպի կառափնարան: Լեռնային ուղին իջնում էր դեպի Արաքս` անցնելով անդունդի եզրով: Հանկարծ Թագուհին կանգ առավ մեկեն և դիմելով թշնամի զինվորներին` գոչեց. «Հայոց թագուհին ձեզ չի լինի գերի»:
Մինչ բոլորը զարմացած ու ահաբեկված նայում էին Հայոց Թագուհուն, նա հանկարծ թևերը վեր պարզեց և մի վիթխարի, սև թռչունի նման գահավիժեց անդունդը: Այս հերոսական դեպքից երեք օր հետո Արտագերս ամրոց մտան Մուշեղ սպարապետը և թագաժառանգ Պապը: Հայոց երկիրը չմոռացավ իր չքնաղ թագուհուն, նոր հերոսներ եկան, նոր ճակատամարտեր մղեցին Հայաստանի ազատության համար, և ամեն մարտից առաջ քաջարի հայ զինվորները հիշում էին իրենց Թագուհու խիզախ արարքը` թևերը վեր պարզած մի վիթխարի սև թռչունի նման Հայոց Թագուհին շարունակում էր ոգևորել ու մարտի մղել իր քաջարի զինվորներին:
Ահա մեկ դրվագ հայ մեծ գրող Ստեփան Զորյանի «Հայոց բերդը» վեպից: Զորյանը չհետևեց Փավստոս Բուզանդ պատմիչին, այլ իր հոգու աչքերով տեսավ ու պատկերեց հայ կնոջ հերոսական կերպարը: Եվ եթե հայ գրականության պատմության մեջ պիտի որոնենք հավերժական կերպարներ, ապա դրանց շարքում ինքն է` Փառանձեմ հայոց թագուհին, հայ կնոջ հավերժական գեղեցկության խորհրդանիշը` քաջարի, հպարտ և աննկուն հայ հոգին:
ԱԲԳԱՐ ԱՓԻՆՅԱՆ