Թալիշների, լեզգիների ուծացումը Ադրբեջանում

ANALYSIS 17 November, 2016 18:13

Շաբաթներ շարունակ Ադրբեջանի Թալիշստանի մայրաքաղաք Լենքորանում ձերբակալություններ էին կատարվում, մարդկանց չէին թողնում մզկիթ գնալ: Քաղաքը լիքն էր ոստիկանական ուժերով: Մարդկանց նույնիսկ արգելել են տանը ոգեկոչել իրենց իմամ Հուսեյնին, ինչը նրանք արել են դարեր շարունակ: Դիմեցինք արձակագիր, հրապարակախոս Բակուր Կարապետյանին, ով երկար տարիներ զբաղվում է Ադրբեջանում ազգային փոքրամասնությունների խնդիրներով:

Նախապատմություն

Թալիշները բնիկ ժողովուրդ են, ովքեր միշտ ապրել են այս տարածաշրջանում: Նրանց լեզուն պարսկերենի տարատեսակ է: Ժամանակին Իրանի կազմում եղել է թալիշական խանություն, որը վերացել է 1813 թ. Գյուլիստանի պայմանագրով: Այսօր Թալիշստանը կազմված է երկու հատվածից: Մեկը գտնվում է Իրանի տարածքում` Ատրպատականն է` Արդաբիլ կենտրոնով, մյուսը` Ադրբեջանում: Տարբեր հաշվարկներով, Իրանի տարածքում այսօր ապրում է մոտ 1 մլն թալիշ, իսկ Ադրբեջանի տարածքում` 2 մլն: Ադրբեջանում ապրող թալիշները միշտ ձգտել են անկախանալ և ազատվել ադրբեջանական լծից: Ցանկացել են պահպանել իրենց լեզուն, սովորույթներն ու ավանդույթները:

20–րդ դարում մի քանի անգամ հայտարարվել է Թալիշ–Մուղանի հանրապետություն, բայց ամեն անգամ տևել է ընդամենը մի քանի ամիս: Առաջին անգամ եղել է 1919 թ.: Անկախանալու այս փորձը տևեց երեք ամիս: Երրորդ անգամ Թալիշ–Մուղանի հանրապետություն հռչակվեց 1993–ին: ԼՂ պատերազմի տարիներին թալիշներն ունեին առանձին զորագունդ, որը կռվում էր ադրբեջանական զորքերի կազմում: Հրամանատարը գնդապետ Ալաքրամ Գումբաթովն էր: Այն բանից հետո, երբ թիկունքում գտնվող ադրբեջանական ուժերն սկսեցին հրետակոծել ոչ թե արցախյան դիրքերը, այլ թալիշական զորագունդը, հրամանատարը զորքը շրջեց դեպի Լենքորան և տեղ հասնելուն պես հռչակեց Թալիշ–Մուղանի հանրապետություն: Ստեղծեցին կառավարություն, նաև մեջլիս: Սակայն Հեյդար Ալիևի ջանքերով, տեղի ժողովուրդը դուրս եկավ գնդապետ Գումբաթովի դեմ: Նրան ձերբակալեցին և ցմահ ազատազրկման դատապարտեցին: 2004–ին, միջազգային տարբեր կառույցների ճնշման տակ, նա ազատ արձակվեց, զրկվեց քաղաքացիությունից և արտաքսվեց Հոլանդիա:

Ադրբեջանի քաղաքականությունը

Իր ստեղծման առաջին օրից Ադրբեջանն անհաշտ պայքար է մղել երկրի ներսում ապրող ազգային փոքրամասնությունների դեմ: Միշտ այդպես է` զավթիչները փորձում են «չեզոքացնել» բնիկներին, քանի որ պարզից էլ պարզ է` պատեհ առիթի դեպքում բնիկ ժողովուրդները չեն վարանի ապստամբել և ուժի միջոցով լուծել իրենց հարցերը: Ուստի Ադրբեջանը փորձել է տարբեր միջոցներով վերջ դնել ազգային փոքրամասնությունների հարցերին: Առաջին տեղում, իհարկե, ձուլելու խնդիրն էր:

1930–ականներից թալիշներին սկսեցին պարտադրել իրենց անձնագրերում ազգություն տողի դիմաց նշել «ադրբեջանցի»: Խրախուսվում էին խառնամուսնությունները:

ԽՍՀՄ փլուզումից հետո անկախ Ադրբեջանն էլ ավելի խստացրեց իր քաղաքականությունը: Եթե խորհրդային տարիներին թալիշներն ունեին դպրոց, պատմություն էին ուսումնասիրում, ազատ խոսում էին իրենց լեզվով, ապա անկախացումից հետո թալիշական բոլոր դպրոցները փակվեցին, թալիշերեն ազատ խոսելը դարձավ վտանգավոր: Այսօր շատ թալիշներ ծպտված են, վախենում են բարձրաձայնել իրենց ինքնության մասին:

Ուծացնելու մեկ այլ ձև էլ դարձավ նրանց «գնելը»: Այս քաղաքականությունը, մասնավորապես, կիրառվում է Կուսարիում, որտեղ հիմնականում ապրում են լեզգիներ:

Ազգային փոքրամասնությունների հարցը փակելու մեկ այլ տարբերակ է նրանց ֆիզիկական ոչնչացումը: Ու այդ առումով ղարաբաղյան պատերազմը հրաշալի առիթ էր: Արդեն նշեցինք, որ այդ տարիներին թալիշներն առանձին զորագունդ ունեին: Մեծ թվով լեզգիներ, ավարներ ու թաթեր էին զորակոչվում, ովքեր կռվում էին ամենավտանգավոր կետերում:

Նույն սցենարը Ադրբեջանը գործի դրեց նաև ապրիլյան պատերազմի օրերին: Հենց այդ ժամանակ Թալիշստանի ազգային հեռուստատեսությամբ եթեր հեռարձակվեց «Սա մեր պատերազմը չէ» հաղորդումը, որի ընթացքում հաղորդման վարող, թալիշ ակտիվիստ Զաբիլ Մադոժը բացահայտեց, որ առաջնագծում կռվածների մեծ մասը Ադրբեջանի ազգային փոքրամասնությունների ներկայացուցիչներ էին, ովքեր չէին անցել հատուկ պատրաստություն:

Եթե արտաքուստ Իրանի ու Ադրբեջանի հարաբերությունները նորմալ են, դա ամենևին չի նշանակում, որ խորքում լարվածություն չկա: Բակուր Կարապետյանի կարծիքով, Լենքորանի վերջին դեպքերը ուղղված են առաջին հերթին Իրանի դեմ:

Այս համատեքստում ամենևին պատահական չէր, որ վերջերս Արդաբիլում ԻԻՀ հոգևոր առաջնորդի ներկայացուցիչ այաթոլլա Ամելին ելույթ ունեցավ և խիստ քննադատության ենթարկեց Ադրբեջանին ու նրա վարչակարգը` կապված շիա հավատացյալների նկատմամբ այդ երկրում իրականացվող ճնշումների հետ:

Ինչպես պատերազմի տարիներին, այնպես էլ այսօր թալիշները կարողանում են ապավինել հայերին: 2013 թ. մարտից Շուշիի ռադիոաշտարակից հեռարձակվում է «Թալիշստանի ձայն» («Թալիշստանի սադո») ռադիոկայանը: Օրը հինգ անգամ մեկ ժամ տևողությամբ ռադիոհաղորդումները եզակի են, քանի որ մինչ այդ թալիշերեն լեզվով ռադիոհաղորդումներ հեռարձակվում էին միայն Իրանում, այն էլ շաբաթը երկու անգամ:

Արփի Սահակյան