Տարածաշրջանային խաղացողների շահերն ու հակասությունները. «Փաստ»
POLITICS«Փաստ» օրաթերթը գրում է
Արցախյան երկրորդ պատերազմի արդյունքները Թուրքիայի համար դարձել են յուրատեսակ «հենք», որ հիմնավորապես «պնդացնի ոտքը» Հարավային Կովկասում։ Ու դրան ուղղված քայլերը հետևողականորեն շարունակվում են։ Պատահական չէ, որ վերընտրվելուց հետո Թուրքիայի նախագահ Էրդողանը չճանաչված Կիպրոս այցելությունից հետո իր առաջին միջազգային այցը հենց Ադրբեջան կատարեց, ու այնտեղից հնչեց հայտարարություն, թե Թուրքիան Շուշիում գլխավոր հյուպատոսություն է բացելու։ Նման մտադրությունը պատահական լինել չի կարող, քանի որ Իրանը Սյունիքում գլխավոր հյուպատոսություն է բացել, Ռուսաստանը ևս ցանկություն է հայտնել Սյունիքում գլխավոր հյուպատոսություն բացել։
Գնալով Շուշիում գլխավոր հյուպատոսության բացման քայլին՝ Թուրքիան իր ազդեցությունն ընդգծելու անհրաժեշտություն է տեսնում՝ այդպիսով լեգիտիմություն հաղորդելով Ադրբեջանի կողմից Արցախի տարածքների բռնազավթմանը։ Իսկ գլխավոր հյուպատոսությունների այսպիսի դասավորությունը վկայում է, որ Թուրքիայի շահերը տարածաշրջանում առաջին հերթին բախվում են Իրանի ու Ռուսաստանի շահերին։ Բայց, ի տարբերություն Մոսկվայի ու Թեհրանի, Անկարան կոնկրետ հաջողություններ է գրանցել Հարավային Կովկասում իր ազդեցությունն ուժեղացնելու տեսանկյունից։ Նախ՝ Ադրբեջանը աստիճանաբար զրկվում է ինքնուրույնությունից՝ դառնալով տարածաշրջանում Թուրքիայի կցորդը։ Իսկ Անկարայի գերակայության պայմաններում թուրք-ադրբեջանական ինտեգրացիան առաջին հերթին տեղի է ունենում ռազմական ոլորտում։ Թուրքական բանակի գեներալ-լեյտենանտ Բահթիյար Էրսայը ծառայություն է իրականացնում Ադրբեջանում՝ որպես պաշտպանության նախարարի խորհրդական՝ բնականաբար վերահսկելով ադրբեջանական զինված ուժերի կառավարումը։
Եվ գործընթացը հասել է այնպիսի մի կետի, որ Թուրքիան հայտարարում է Ադրբեջանի հետ համատեղ օդային հրամանատարության կառավարման համակարգ ստեղծելու նախաձեռնության մասին։ Թուրքիայի ու Ադրբեջանի զինված ուժերի համատեղ զորավարժությունները շարունակական բնույթ են ստացել, իսկ մյուս կողմից էլ՝ առաջ է տարվում ադրբեջանական բանակը թուրքական չափանիշներին համապատասխանեցնելու կամ, այլ կերպ ասած, թուրքականացնելու գործընթացը։ Փաստացի հիմքեր են նախապատրաստվում, որպեսզի որոշ ժամանակ հետո անցում կատարվի միասնական թուրքադրբեջանական բանակի ստեղծմանը։ Թուրքիայի գործուն աջակցությամբ է պայմանավորված, որ Ադրբեջանը մի քանի օր է, ինչ ամբողջովին փակել է Լաչինի միջանցքը, ու արցախահայությունը բացարձակ մեկուսացման մեջ է։ Ու Բաքվից համարձակվում են անտեսել միջանցքը բացելու բոլոր կոչերը։
Պատահական չէ, որ Ալիևը Լաչինի միջանցքի թեման միշտ կապել է, այսպես կոչված, «Զանգեզուրի միջանցքի» թեմայի հետ։ Պարզ է, որ Անկարայից խնդիր է դրվել ամեն կերպ հասնել «Զանգեզուրի միջանցքի» բացմանը, որի գործարկման հետևանքով Ադրբեջանը կդառնա թուրքական պրոտեկտորատ։ Այդպիսով Թուրքիան կկարողանա առանց մաքսային հսկողության ռազմական տեխնիկա և այլ միջոցներ տեղափոխել Ադրբեջան։ Ու այդ միջանցքի բացումը Իրանին ու Ռուսաստանին տարածաշրջանային գործընթացներից դուրս թողնելու խնդիր կլուծի։ Պարզ է, որ եթե ռուսական կողմը Հայաստանի հետ համագործակցությունը խորացնելու գործուն քայլեր չի ձեռնարկում, որը թույլ կտա զսպել թուրքական ախորժակը, ապա կարճ ժամանակ անց Հայաստանը ևս հայտնվելու է թուրքական ազդեցության տիրույթում։ Հարավային Կովկասում մյուս խաղացողն էլ ԵՄ-ն է, որը պատրաստվում է ավելացնել Հայաստանի սահմանին իր դիտորդների թիվը, սակայն Եվրոպան միայն Ռուսաստանին զսպելու խնդիր է լուծում և չի կարող տևականորեն հաստատված մնալ տարածաշրջանում, քանի որ այն աշխարհագրական առումով իր կենսական շահերի գոտուց դուրս է։
Իսկ վերջում եվրոպացիները, որպես օպտիմալ տարբերակ, կարող են նախընտրել իրենց դիրքերը զիջել ՆԱՏՕ-ի գործընկեր Թուրքիային կամ իրենց գործողություններով ընդամենը խորացնել հակասությունները տարածաշրջանային դերակատարների միջև, որպեսզի դրանից որոշակի դիվիդենտներ քաղեն։ Տարածաշրջանային խաղացողների հակասությունները ենթադրում են, որ «3+3» ֆորմատը դատապարտված է անհաջողության ոչ թե այն առումով, որ Վրաստանը հրաժարվում է մասնակցել դրան, այլ կապված նրա հետ, որ Իրանի ու Ռուսաստանի շահերը մի շարք կետերում բախվում են Թուրքիայի շահերի հետ։ Ավելին, ՌԴ-ի շահերը Թուրքիայի հետ բախվում են նաև Ուկրաինայի ու հատկապես Ղրիմի հարցում։ Պատահական չէ, որ օրերս Թուրքիայի արտգործնախարար Հաքան Ֆիդանը հայտարարեց, թե Ղրիմը թաթար թուրքերի հայրենիքն է, և Թուրքիան պաշտպանում է Ուկրաինայի տարածքային ամբողջականությունը։ Այնուամենայնիվ, ընդամենը մեկ հանգամանք է խանգարում, որ Թուրքիան առաջխաղացում ունենա հարավկովկասյան տարածաշրջանում, որից հետո կկարողանա իր ազդեցությունը մեծ արագությամբ տարածել դեպի Միջին Ասիա, Հյուսիսային Կովկաս ու Իրանական Ատրպատական։
Տարածաշրջանային խոշոր տեղաշարժը կախված է այն հարցից, թե արդյոք Հայաստանը կկարողանա դիմակայել թուրքական նկրտումներին։ Եթե Իրանն ու Ռուսաստանը չաջակցեն Հայաստանին, ապա դա անդառնալի հարված է լինելու իրենց դիրքերին ու խնդիրներ է ստեղծելու նաև այլ ուղղություններով։ Օրինակ՝ Մոսկվան ու Թեհրանը բախվելու են Սիրիայում իրենց դիրքերը պահելու խնդրին, որովհետև Հարավային Կովկասին հետևելու է թուրքական ակտիվությունը նաև Սիրիայում։ Չնայած Սիրիայի հարցում որոշակի համաձայնությունների առկայությանը, Անկարան չի հրաժարվել ընդդիմությանն աջակցելու միջոցով իր ազդեցությունը այդ երկրում տարածելու փորձերից:
ԱՐՏԱԿ ԳԱԼՍՏՅԱՆ
Մանրամասները՝ «Փաստ» օրաթերթի այսօրվա համարում