Աշխարհակարգի անցումային փուլը և ուժի գործոնը․ «Փաստ»
POLITICS«Փաստ» օրաթերթը գրում է
Խորհրդային Միության փլուզումից հետո ստեղծված աշխարհակարգն արդեն չի գործում, քանի որ այլևս ի վիճակի չէ ապահովել միջազգային համակարգի ներսում կայունությունը։ Արդյունքում հիմա գտնվում ենք աշխարհակարգի փոփոխության պայմաններում, որի բնորոշ կողմերից են միջազգային հարաբերություններում տեկտոնիկ ու տուրբուլենտ գործընթացները։ Հիմա շատ է խոսվում միջազգային հարաբերություններում բազմաբևեռ համակարգի ի հայտ գալու մասին, բայց այն նախնական ձևավորման փուլում է, և դեռևս տեսանելի չէ, թե ինչ վերջնական տեսք կարող է ունենալ։ Օրինակ՝ միջազգային հարաբերությունների երկբևեռ աշխարհակարգի պայմաններում գործող համակարգի երաշխավորները ԱՄՆ-ն ու ԽՍՀՄ-ն էին, որոնք հարկ եղած դեպքում կարող էին միջամտել, ու հիմնականում գործում էին «զրոյական գումարով խաղի» կանոնները, երբ կողմերից մեկն անպայման շահում է, իսկ մյուսը տանուլ է տալիս:
Իսկ ներկա միջազգային համակարգը քաոտիկ բնույթ է ձեռք բերել, երբ չկան գործող կարգի երաշխավորներ, առկա միջազգային կանոնները չեն գործում, իսկ միջազգային իրավունքը մեկնաբանվում է հատվածաբար ու կիրառվում ընտրողաբար։ Կարելի է համարել, որ գտնվում ենք անցումային փուլում, որտեղ առաջնային պլան է մղվել ուժի գործոնը՝ հանգեցնելով հակամարտությունների օջախների թեժացմանը։ Հենց այսպիսի նպաստավոր միջազգային պայմաններից օգտվելու արդյունքում է, որ Ադրբեջանը նախաձեռնեց Արցախի նկատմամբ ագրեսիվ պատերազմը՝ առանց միջազգային հանրության կողմից լուրջ դիմադրության հանդիպելու։ Եթե նախկինում ադրբեջանական պաշտոնյաները նշում էին, թե միջազգային դերակատարներն ուղղակի թույլ չեն տալիս իրենց ռազմական գործողություններ սկսել, ապա հիմա բոլորովին այլ իրավիճակ է ստեղծվել, և նրանք ավելի շատ են հակված ռազմական ճանապարհով հարցերի լուծմանը։
Ընդհանուր առմամբ, միջազգային ասպարեզում առաջ է մղվում ռազմական ուժի միջոցով հարցերը լուծելու մոտեցումը, որի արդյունքում ուժի գործոնը առաջնային նշանակություն է ձեռք բերել։ Այդ է պատճառը, որ պետությունները դիտարկում են իրենց ռազմական բյուջեները կտրուկ ավելացնելու հեռանկարները։ Միևնույն ժամանակ, կրկին արդիականություն են ձեռք բերում բնական ընտրության ու գոյության համար պայքարի տեսությունները, որի շրջանակներում գաղափարական առումով լեգիտիմացվում են պատերազմներն ու միջազգային դիմակայությունը։ Թերևս այսպիսի միջազգային իրավիճակով է պայմանավորված, որ Ալիևը հայտարարում է, թե միջազգային իրավունքը չի գործում, պայմանագրերը կարող են ընդամենը թղթի կտորներ լինել, իսկ ռազմական ուժն առաջնային է։ Ուստի, միամտություն է ակնկալելը, թե առկա պայմաններում դիվանագիտական ճանապարհով հնարավոր է հակամարտությունների լուծումներ գտնել։ Ադրբեջանը հեշտությամբ խախտում է նոյեմբերի 9-ի եռակողմ հայտարարության գրեթե բոլոր կետերը, իսկ դրան չեն հետևում համապատասխան հետևանքներ։
Երկրորդ արցախյան պատերազմից հետո բանակցային գործընթացը շարունակվում է, բայց, ինչպես տեսնում ենք, արդեն երկու տարի դիվանագիտությունն արդյունք չի տալիս։ Ընթացքում որոշ պայմանավորվածություններ ձեռք են բերվում, սակայն դրանք այդպես էլ չեն պահպանվում։ Գործընթացի տրամաբանությունը հուշում է, որ արտգործնախարարների Վաշինգտոնյան հանդիպման արդյունքները ևս չեն տարբերվում մյուս հանդիպումներից, քանի որ, ըստ օրինաչափության, հնչում են բանակցային առաջընթացի մասին հերթական հայտարարությունները, որոնք այդպես էլ գործնական հետևանքներ չեն ունենում։ Նույնպիսի իրավիճակ է նաև այլ հակամարտությունների դեպքում։ Օրինակ՝ ուկրաինական հակամարտության թեժացման շրջանակներում Ռուսաստանն ու Ուկրաինան ժամանակ առ ժամանակ փորձում են բանակցությունների արդյունքում համաձայնությունների գալ, սակայն դրանք արդյունք չեն տալիս, ու միշտ վերջում առաջ է մղվում ուժի գործոնը։
Եթե, օրինակ՝ Արցախյան հակամարտության դեպքում, որպես կանոն, Ադրբեջանն է միշտ մաքսիմալիստական ու անընդունելի պահանջներ ներկայացնում, ապա ուկրաինական հակամարտության դեպքում երկու կողմերն էլ մաքսիմալիստական պահանջներ են ներկայացնում միմյանց։ Մյուս միջազգային լարվածության օջախը, որը կարող է ռազմական բախման թատերաբեմ դառնալ, Թայվանն է։ Պեկինը Թայվանը համարում է Չինաստանի անբաժանելի մասը, որպես զգուշացում խոշոր զորավարժություններ է նախաձեռնում կղզու մոտակայքում։ Իսկ ԱՄՆ-ն ու իր դաշնակիցները պաշտպանում են կղզու անջատ լինելու իրավունքը ու զինում Թայվանին։ Բայց կողմերը հակված չեն զիջումներ կատարել միմյանց։ Այդ է պատճառը, որ մեծ է ռազմական բախման հավանականությունը, որն ավելի մեծ միջազգային ռեզոնանս կարող է ապահովել, քան ուկրաինական պատերազմի դեպքում է։
Վերջապես՝ նաև Հարավային Կովկասի հարցերով Եվրամիության հատուկ ներկայացուցիչ Տոյվո Կլաարն է խոստովանում, որ Անդրկովկասի անվտանգության շուրջ առաջիկա ժնևյան քննարկումները կարող են մեծ արդյունքներ չտալ՝ հաշվի առնելով աշխարհում ստեղծված բարդ աշխարհաքաղաքական իրադրությունը։ Այս պարագայում խոսքը Ժնևում 2008 թվականից տեղի ունեցող բանակցությունների մասին է՝ Վրաստանի, Ռուսաստանի, ԱՄՆ-ի, Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի մասնակցությամբ՝ ՄԱԿ-ի, ԵՄ-ի և ԵԱՀԿ-ի հատուկ ներկայացուցիչների միջնորդությամբ, սակայն, ընդհանուր առմամբ, գնահատականը բավական ուշագրավ է առկա իրադարձությունների ֆոնին:
ԱՐՏԱԿ ԳԱԼՍՏՅԱՆ
Մանրամասները՝ «Փաստ» օրաթերթի այսօրվա համարում